گذر و نظر؛ یادداشت روز

• پنج‌شنبه ۲۶ اسفند ۱۳۹۵ ۱۷:۱۵
• کد خبر : 1066107

• اخبار
• سایر رسانه ها

مفهوم شهر پایدار مفهومی بسیار ارزشمند و نوید بخش است و جانشینی موجه و معقول برای شهرسازی مخرب قرن بیستم محسوب می‎شود که در آن به موازات توجه به مسائل زیست محیطی، به مسائل اجتماعی و انسانی، نظیر مسکن مناسب و زندگی حداقل نیز توجه می‎شود.

به گزارش شبکه اطلاع رسانی راه دانا؛ محمدابراهیم رمضانی در تبریزبیدار نوشت؛

با توجه قابل ملاحظه و مستمر افراد، محققین و دولتها در مورد مسئله پایداری زیست محیطی در سه دهه پایانی قرن بیستم، به نظر می‎رسد تقاضا برای توسعه پایدار شهری و شهرهای پایدار مهمترین چالش فراروی بشریت در قرن بیست و یکم باشد. از سوی دیگر جستجو برای یافتن شهر ایده ­آل یعنی آن شکلی از شهر که بتواند هم امتیازات تکنولوژیک و هم روحیه سالم زندگی روستایی را بر اساس ایده‎های روشنگرانه عدالت اجتماعی بیان کند از قرنهای بسیار دور مورد توجه و یکی از دل مشغولیهای مهم بسیاری از فلاسفه، مصلحان اجتماعی، نویسندگان، معماران، برنامه ریزان و شهر سازان بوده است.

در دهه‎های پایانی قرن بیستم با توجه به رشد فزاینده نگرانی های زیست محیطی و بروز برخی بحران های اکولوژیکی و نتیجتاً ناپایداری های محیطی جستجو برای یافتن شهر ایده‌آل(آرمانشهر) جای خود را به سؤال:نمود شهرسازی توسعه پایدار شهری در دیدگاهها و پارادایمهای مختلفی ظهور یافته و با توجه به ابعاد اجتماعی – اقتصادی و زیست محیطی مسئله در سطح جهانی بازتاب قابل توجهی پیدا کرده است. لیکن در این مجال به طور مختصر به بررسی دیدگاههایی که بیشتر مورد توجه و استقبال واقع شده می‎پردازیم:

شهر فشرده(Compact city):
بعد از کنفرانس جهانی محیط زیست و توسعه به سال ۱۹۸۷ تلاش برای برقراری رابطه منطقی بین فرم شهر و پایداری آن افزایش یافت که حاصل بسیاری از آنها حمایت از فرم شهری متراکم و با کاربریهای مختلط بود که با عنوان «شهر فشرده» شناخته می‎شود. ریشه و خاستگاه این فرم شهرهای سنتی اروپاست که از مشخصه‎هایی چون تراکم نسبتاً بالا، کاربری‌های مختلط در فضای شهری، اتکای کمتر به اتومبیل، تلفیق فرم و عملکرد برخوردار بودند و این برداشت مشترکی است که از تعاریف مختلف این مفهوم استنتاج می‎شود.(قربانی، ۱۳۸۳،ص۲۶) 

ایده شهر فشرده از نظر تاریخی واکنشی است به روند تاریخی پراکنش شهری در کشورهای توسعه یافته که حاصل نگرشی مدرنیستی به ساماندهی شهری و تاکید بر دو اصل جدایی عملکردی و اتکاء به اتومبیل در حمل و نقل شهری می‎باشد. این نگرش به عنوان یکی از اصول توسعه پایدار شهری در کنفرانس جهانی محیط زیست مورد تاکید قرار گرفته و بعدی جهانی یافته است.(منبع پیشین، ص‌۳۱)

شهر فشرده الگویی از توسعه شهری است که در آن تراکم شکلی معقول و منطقی دارد، فضای شهری از عملکردهای مختلف ترکیب یافته و زندگی شهری بیش از آنکه بر استفاده مفرط از اتومبیل استوار باشد مبتنی بر سیستمهای پیاده و حمل و نقل عمومی است.(مثنوی، ۱۳۸۳، ص۱۰۳)

بیشتر تئوریهای شهر فشرده تاکید بر ارتباط فرم شهری و کیفیت زندگی (QoL) داشته‎اند. ادعا شده است متراکم­سازی باعث ایجاد نواحی شهری امن‎تر و زنده‎تری می‎شود و علاوه بر این باعث حمایت از مشاغل و سرویسهای محلی و تعاملات اجتماعی شهری می‎شود. ایده شهر فشرده می‎تواند برای ارتقا کیفیت زندگی شهری شهروندان با ایجاد فضاهای پرتحرک، مناسب و جذاب از نظر انرژی مقرون به صرفه و مشوق حمل و نقل عمومی سودمند باشد.(منبع پیشین، ص ۹۲)

بنابراین حمایت از شهر فشرده در پاسخ به نگرانیهای ناشی از تاثیرات الگوهای پراکنده توسعه در زمینه‎های سیاسی و زیست محیطی به صورت وسیعی افزایش یافته است. تازگی و تنوع شهر فشرده، کیفیت زندگی بالاتری را برای کلیه شهروندان فراهم می‎کند. مسافت‌های رفت و آمد کوتاهتر و الگوهای حمل و نقل پایدارتر، نتیجتاً کاهش در مصرف انرژی و میزان آلودگی را دربر خواهد داشت همچنین گسترش کنترل شده در محدوده مناطق شهری از اتلاف زمینهای زراعی جلوگیری خواهد کرد.(حسین زاده­دلیر، ۱۳۷۸، ص‌۱۹۵)

برخی محققین بر اساس اینکه تراکم بالا، مصرف انرژی را کاهش داده و در نتیجه باعث کاهش میزان آلودگی می‎شود از ایده شهر فشرده دفاع کرده و آنرا به عنوان راه حل جایگزین برای توسعه شهری معرفی کرده‎اند. طرفداران نظریه شهر فشرده عمدتاً از کشورهای اروپایی بوده و از حمایت سیاسی وسیعی از سوی این کشورها دریافت کرده است. و از نمونه شهرهایی چون رم، بارسلونا، پاریس، آمستردام، لندن و ... به عنوان شهرهایی که بیشترین سر زندگی و روحیه فعالیت شهری و تعاملات اجتماعی و جذب توریست را داشته و در عین حال کمترین مصرف سوختهای فسیلی برای مصارف وسائط نقلیه موتوری و حمل و نقل را در مقابل شهرهای آمریکا، کانادا و استرالیا دفاع می‎کنند.(مثنوی، ۱۳۸۳، ص۹۱)

 در بریتانیا دولت ایده شهر فشرده را پذیرفته و آن را به عنوان عامل اصلی سیاستهای برنامه ریزی ملی و ترویج کنترل توسعه حوزه نفوذ قرار داده است «راهنمای سیاست برنامه ریزی ۱۳» در زمینه حمل و نقل، نمود آشکاری از این خط مشی می‎‎باشد. هدف اصلی در این راهنما، کاهش نیاز به رفت و آمد از طریق تأثیر گذاری موقعیت توسعه و نیز پیشبرد الگوهایی از توسعه می‎باشد  که شامل روشهای پایدارتر حمل و نقل هستند.(حسین­زاده دلیر، ۱۳۷۸، ص­۱۹۶)

شهر اکولوژیک(Eco- City)
غلبه دیدگاههای زیست محیطی و اکولوژیکی در ادبیات مربوط به توسعه پایدار مفهوم شهر اکولوژیک یا بوم شهر را در مباحثی نظیر برنامه ریزی شهری و توسعه اقتصادی و نیز عدالت اجتماعی وارد کرده است.«ریچارد ریجستر» (R. Register) و چند دوست در برکلی و کالیفرنیا اکولوژی شهری را به عنوان یکی از سازمانهای غیر انتفاعی برای «باز ساخت شهرها در تعادل با طبیعت» بنیان نهادند.

 فعالیت اکولوژی شهری در آغاز با انتشار مجله سازمان به نام اکولوژیست شهری(Urban Ecologist) و کتاب «شهر اکولوژیک برکلی» (Eco- City- Berekeley) تألیف ریجستر(۱۹۸۷)، کتابی رؤیایی درباره چگونگی امکان بازساخت اکولوژیک شهر برکلی طی دهه‎های آینده همراه بود. (موسی کاظمی،۱۳۸۰، صص۱۰۵-۱۰۴)

به نظر مارک روزلند (Roseland, ۱۹۷۷) شهرهای اکولوژیکی باید از اصولی پیروی کنند که عبارتند از:

۱- بازنگری اولویت‎های کاربری اراضی به منظور ایجاد جوامع فشرده، متنوع، سبز، سالم، باصفا و با کاربریهای مختلط حیاتی نزدیکی گره‎های ارتباطی و سایر تسهیلات حمل و نقل.

۲- بازنگری اولویتهای حمل و نقل جهت توجه به پیاده روی، دوچرخه سواری، ارابه سواری، وسایل حمل و نقل عمومی به جای خودروهای شخصی و تاکید بر دسترسی نزدیک

۳- احیای محیط‎های شهری صدمه دیده به خصوص خورها، خطوط ساحلی، کوهستان‌ها و مردابها.

۴- ایجاد مسکن شایسته، ارزان، امن، راحت و از نظر نژادی و اقتصادی مختلط

۵- بارور ساختن عدالت اجتماعی و ایجاد فرصتهای بهتر برای زنان، افراد رنگین پوست و ناتوان

۶- حمایت از کشاورزی محلی، طرح‌های ایجاد فضای سبز شهری و باغ شهرها

۷- ترویج بازیافت، فن آوری مناسب جدید و حفاظت از منابع و همزمان کاهش آلودگی و پس مانده‎های خطرناک

۸- همکاری با شرکتهای تجاری جهت حمایت از فعالیتهای اقتصادی با ملاحظات اکولوژیکی و همزمان عدم تشویق آلودگی، پسماندها و استفاده و تولید مواد خطرناک.

۹- ترویج ساده زیستی داوطلبانه و تقبیح مصرف بی­اندازه کالاهای مادی

۱۰- بالا بردن آگاهیهای زیست محیطی از طریق آموزش فعالان و طرحهای آموزشی که آگاهی عموم را در بهره مباحث پایداری اکولوژیک افزایش می‎دهند.
 

با توجه به این اصول شهر اکولوژیک شهری است پایدار و شهری است که می‎تواند به ساکنین خود یک زندگی معنی دار بدهد، بدون اینکه پایگاه اکولوژیکی که بر روی آن اتکا دارد را تخریب کند.(ملکی،۱۳۸۲، 

ص۴۸).

در شهر اکولوژیکی آن طور که آدریان اتکینسون (Atkinson, ۱۹۹۲) بیان می‎کند هر منطقه تا حدود زیادی خود کفا است. زیرا جامعه در شرایط «جامعه اورگانیک» قرار می‎گیرد که در آن طبیعت کلاً شرایط محدود کننده خود را به گونه‎ای بر رفتارهای انسانی تحمیل می‎‎کند که محدودیتهای اجتماعی که در مقابل انسان قرار می‎گیرد تنها مترادف است با آنچه طبیعت ایجاد کرده است.(بحرینی، ۱۳۷۸، ص۲۷۷۷)

بنابراین یک شهر اکولوژیک یعنی شهری که توجه به عدم از بین بردن منابع حیاطی را که بستر آن بوده و به شدت به آن متکی است می‎طلبد. شهر اکولوژیکی که توسط گروههای متعددی پیشنهاد شده شهری است که دارای چهار خصوصیت زیر باشد:

۱- حداقل دخالت در محیط طبیعی

۲- حداکثر تنوع(از نظر کاربری زمین و فعالیتها)

۳- حتی المقدور به عنوان یک نظام بسته

۴- تعادل بهینه بین جمعیت و منابع

به عقیده بحرینی(۱۳۷۶) چنانچه شهر را محلی برای دوچرخه سواران و عابرین پیاده در نظر گرفته و استفاده از وسایل نقلیه موتوری را محدود نماییم در این صورت گامی مهم به سوی ایجاد شهر اکولوژیکی برداشته‎ایم. (بحرینی، ۱۳۷۶، ص۸۲)

شهر سالم(Healthy city)
این مفهوم اولین بار در سال ۱۹۸۴ در کنفرانسی در تورنتوی کانادا با عنوان آن «سوی خدمات اولیه بهداشتی» عنوان گردید. در آنجا مقاله‎ای با عنوان شهر سالم خوانده شد که اولین جرقه برنامه شهر سالم به حساب می‎آید. دو سال بعد از سوی سازمان بهداشت  جهانی این موضوع به صورت جنبشی جهانی مطرح گردید.(موسی کاظمی محمدی، ۱۳۸۳، ص۱۰۳)

مفهوم شهرهای سالم عمدتاً از رهنمودها و توصیه‎های سازمان بهداشت جهانی(World Health Organization) نشات می‎گیرد. جنبش شهرهای سالم گرچه بدواً در جوامع صنعتی آغاز گردید لیکن به تدریج کشورهای رو به توسعه نیز از آن استقبال کرده‎اند.(شیخی، ۱۳۷۸، ص۱۱۴) شهر سالم در واقع پلی بین شهرهای فعلی و شهرهای آرمانی آینده است و رسیدن به شهرهای آرمانی مستلزم مشارکت و حمایتهای بالقوه و بالفعل افراد جامعه استفاده از تجارب و طرحهای شهرهای با تجربه جهان، همچنین مدیران و برنامه ریزان با تجربه و کارآمد و مؤثر است. (ملکی،۱۳۸۲، ص۴۷)

به تعبیر سازمان بهداشت جهانی، شهر سالم شهری است که به طور دائم سیاستهای عمومی خود را توسعه می‎بخشد و آنگونه محیط فیزیکی و اجتماعی را ایجاد می‎نماید که طی آن مردم همدیگر را حمایت می‎کنند کنش متقابل دارند و با توان کامل وظایف خود را اجرا می‎نمایند. به عبارت دیگر شهر سالم، شهری است که رشد فردی و اجتماعی را در سایه سلامت جسمی و روانی افراد جامعه میسر کند.(گیسو، ۱۳۷۴، ص۳)

هدف شهر سالم ایجاد نیروی محرکه‎ای برای تأمین بهداشت و رفع مشکلات محیطی شهرهاست و منظور از جنبش شهرهای سالم ایجاد یک نوع رابطه بین شرایط زندگی شهری و بهداشت است. با توجه به تعاریف و خصوصیاتی که یک شهر سالم داشته باشم می‎توان گفت شهر سالم شهری است که انسان بتواند از لحاظ روانی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، تاریخی و زیست محیطی با طبیعت، اجتماع ومحیط ساخته شده خویش رابطه صمیمی داشته باشد.(ملکی،۱۳۸۲، ص۴۷) در ایران نیز پروژه شهر سالم در کوی سیزده آبان منطقه بیست شهرداری تهران از سال ۱۳۷۱ به عنوان منطقه آزمایشی در حال اجرا است.

شهر پایدار(Sustainable city)
ضرورت شهر پایدار هدفش بیشتر به سوی تعادل بهینه اکولوژیکی در همه مقیاسهای جغرافیایی است. شهر پایدار باید آثار سوء زیست محیطی و مصرف منابع طبیعی به خصوص زمین را به حداقل برساند. برای این منظور باید شکل کالبدی جدیدی بوجود آورد که حاوی این مشخصات باشد: الگوی فشرده توسعه، تراکم نسبتاً بالا، استفاده کارا از زمین، شبکه حمل و نقل پایدار و معقول با وابستگی کمتر به اتومبیل و دسترسی بیشتر به وسایل حمل و نقل عمومی و وجود امکانات پیاده روی و دوچرخه سواری، تاکید بیشتر بر استفاده از اراضی درون شهری، استفاده جدید از بناهای قدیمی، احیا اراضی تخریب شده، حفاظت و نگهداری از اراضی حساس از نظر اکولوژیکی و دوری از مناطقی که خطر سوانح طبیعی آنها را تهدید می‎کند. نظیر مسیلها و مناطقی که دارای فرسایش شدید و یا لغزش زمین هستند.(بحرینی، ۱۳۷۶، ص۳۳)

به نظر صرافی(۱۳۷۹) مهم‌ترین راهکارهای مورد توافق جهت دستیابی به شهر پایدار عبارتند از:

- کاهش اتکا به خودرو در جابجایی، افزایش و احیای کالبدی در توسعه شهری، حفاظت فشردگی نظامهای طبیعی در شهر و منطقه پیرامون آن، کاهش مصرف منابع و تولید آلودگی در شهر و منطقه مربوط به آن، بهبود زیست پذیری اجتماعات شهری، پایندگی و تقویت اقتصاد شهری، اصلاح نظام اداری و حمرانی شهری. (صرافی، ۱۳۷۹، ص۱۱) به عقیده ترنر شهر پایدار شهری است که به  دلیل استفاده اقتصادی از منابع، اجتناب از تولید بیش از حد ضایعات و بازیافت آنها  تا حد امکان و پذیرش سیاستهای مفید در دراز مدت، قادر به ادامه حیات خود باشد.(ترنر، ۱۳۷۶، ص۱۸۰)

در شهر پایدار توجه بیشتر معطوف به استفاده از زمین هایی است که تحت پوشش توسعه شهری درآمده است. بخش اعظم رشد آینده جمعیت و نیاز به مسکن در منطقه یا شهر را می‎توان از طریق پر کردن بافت موجود شهر، افزایش متعادل تراکم، نوسازی و بازسازی مناطق متروکه و فرسوده و احیا و تغییر کاربری بناهای قدیمی موجود برآورده ساخت.(بحرینی،۱۳۷۸، صص۲۸۶- ۲۸۵)

به نظر بحرینی شهر پایدار شهری است که دارای آن چنان پایه اقتصادی باشد که نه تنها کمترین اثر نامطلوبی را بر محیط زیست نداشته باشد، بلکه در احیا و ارتقای کیفیت آن نیز مؤثر باشد. به عبارت دیگر شهر پایدار شهری است که ورای راه حل‎‎های محدود و متعارف، مسائل اجتماعی و زیست محیطی را مورد توجه قرار داده آنها را با یک دید وسیع و جامع بنگرد.(بحرینی، ۱۳۷۶، صص ۳۵ - ۳۳)

بنابراین مفهوم شهر پایدار مفهومی بسیار ارزشمند و نوید بخش است و جانشینی موجه و معقول برای شهرسازی مخرب قرن بیستم محسوب می‎شود که در آن به موازات توجه به مسائل زیست محیطی، به مسائل اجتماعی و انسانی، نظیر مسکن مناسب و زندگی حداقل نیز توجه می‎شود. آلودگی ازدحام و شلوغی، بی هویتی، بیگانگی، بیروحی و دوری از طبیعت را از شهر می‎گیرد و محیطهایی قابل پیاده روی، فعال، پرتحرک و اجتماعی تحویل می‎دهد و بر صاحبان حرفه، برنامه ریزان و شهر سازان است که این دیدگاه جدید را قوت بخشیده زمینه‎های عملی و اجرایی آن را بیابند.(بحرینی، ۱۳۷۸، ص ۳۰۲)

از بررسی نگرشهای فوق در باب پارادایمهای جدید توسعه پایدار شهری جمع بندی زیر قابل تأمل و تعمق است:

الف) هر یک از دیدگاههای مطروحه در چارچوب زمانی و مکانی خود و با توجه به شرایط محیطی و توان اقتصادی جامعه مربوط، درصدد حل مسائل شهری بوده‎اند و در این نگرشها افراط و تفریط‎هایی نیز ملاحظه می‎شود. در نتیجه بدون توجه به بعد زمانی و مکانی این دیدگاهها بکارگیری آن‌ها دور از خطا نخواهد بود.

ب) شرایط اجتماعی، امکانات محلی و نظامهای اقتصادی حاکم، بر ظهور و اجرایی شدن دیدگاه‌ها مؤثر بوده، به طوریکه شهر طبیعت در سرزمینهای گسترده امریکا، شهر فن در آسیای جنوب شرقی و شهر متراکم در اروپا طرفداران بیشتری می‎یابد.

ج) از قرن هیجده حتی پیش از تولد شهر سازی جدید، دو نگرش متفاوت به مسائل شهری وجود دارد، «نگرش فرهنگ گرایانه» و «نگرش نوگرایانه». آنچه در پایان قرن بیستم در قالب دیدگاههای جدید شهرسازی مطرح شده تلفیق این دو نگرش و تعدیل آنهاست. هر چند تفاوتهای بینشی همچنان باقی است و در این شرایط زیست محیط جهان و توسعه تکنولوژی ارتباطات بسیار مؤثر بوده و خواهد بود.

منابع:

بحرینی، سید حسین(۱۳۷۶)؛ شهرسازی و توسعة پایدار، مجلة رهیافت، شمارة ۱۷.

بحرینی، سید حسین(۱۳۷۸)؛ تجدد، فراتجدد و پس از آن در شهرسازی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
ترنر، تام، (۱۳۷۶)؛ شهر همچون چشم انداز، ترجمة فرشاد نوریان، شرکت پردازش و برنامه­ریزی شهری.
حسین­زاده دلیر، کریم(۱۳۷۸)؛ فرآیند توسعه شهری و تئوری شهر متراکم، مجموعه مقالات اولین همایش مدیریت توسعة پایدار در نواحی شهری، شهرداری و دانشگاه تبریز.
شیخی، محمدتقی(۱۳۷۸)؛ دیدگاه‌های نوین در مدیریت شهرهای سالم، تحلیلی از دیدگاه جامعه­شناسی، مجموعه مقالات اولین همایش مدیریت و توسعة پایدار در نواحی شهری، شهرداری دانشگاه تبریز.
صرافی، مظفر(۱۳۷۹)؛ شهر پایدار چیست؟ فصلنامة مدیریت شهری، سازمان شهرداریها، شمارة ۴، تهران.
قربانی، رسول(۱۳۸۳)؛ تراکم و ساماندهی فضاهای شهری، رسالة دکتری جغرافیا و برنامه­ریزی شهری دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه تبریز.
ملکی، سعید(۱۳۸۲)؛ شهر پایدار و توسعه پایدار شهری، مجلة مسکن و انقلاب، شمارة ۱۰۲، تهران.
مثنوی، محمدرضا(۱۳۸۲)؛ توسعة پایدار و پارادیمهای جدید توسعة شهری، مجله محیط شناسی، شمارة ۳۱، تهران.
 موسی کاظم، سید مهدی(۱۳۸۰)؛ توسعة پایدار شهری؛ مفاهیم و دیدگاهها، فصلنامه تحقیقات جغرافیائی، شمارة ۶۲.
۱۰. Newman, P.Kenworthy. j,۲۰۰۰; sustainable urban form: The big picture. دAchieving sustainable urban form. Spon press. Londoمنابع:
بحرینی، سید حسین(۱۳۷۶)؛ شهرسازی و توسعة پایدار، مجلة رهیافت، شمارة ۱۷.
بحرینی، سید حسین(۱۳۷۸)؛ تجدد، فراتجدد و پس از آن در شهرسازی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
ترنر، تام، (۱۳۷۶)؛ شهر همچون چشم انداز، ترجمة فرشاد نوریان، شرکت پردازش و برنامه­ریزی شهری.
حسین­زاده دلیر، کریم(۱۳۷۸)؛ فرآیند توسعه شهری و تئوری شهر متراکم، مجموعه مقالات اولین همایش مدیریت توسعة پایدار در نواحی شهری، شهرداری و دانشگاه تبریز.
شیخی، محمدتقی(۱۳۷۸)؛ دیدگاه‌های نوین در مدیریت شهرهای سالم، تحلیلی از دیدگاه جامعه­شناسی، مجموعه مقالات اولین همایش مدیریت و توسعة پایدار در نواحی شهری، شهرداری دانشگاه تبریز.
صرافی، مظفر(۱۳۷۹)؛ شهر پایدار چیست؟ فصلنامة مدیریت شهری، سازمان شهرداریها، شمارة ۴، تهران.
قربانی، رسول(۱۳۸۳)؛ تراکم و ساماندهی فضاهای شهری، رسالة دکتری جغرافیا و برنامه­ریزی شهری دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه تبریز.
ملکی، سعید(۱۳۸۲)؛ شهر پایدار و توسعه پایدار شهری، مجلة مسکن و انقلاب، شمارة ۱۰۲، تهران.
مثنوی، محمدرضا(۱۳۸۲)؛ توسعة پایدار و پارادیمهای جدید توسعة شهری، مجله محیط شناسی، شمارة ۳۱، تهران.
 موسی کاظم، سید مهدی(۱۳۸۰)؛ توسعة پایدار شهری؛ مفاهیم و دیدگاهها، فصلنامه تحقیقات جغرافیائی، شمارة ۶۲.
۱۰. Newman, P.Kenworthy. j,۲۰۰۰; sustainable urban form: The big picture. Achieving sustainable urban form. Spon press. Londo.

• برچسب ها
• #
• #
• #