بیست‌ماه از پیروزی انقلاب اسلامی گذشته بود و دولت نوپای جمهوری اسلامی ایران مشغول بهسازی و مرمت‌ سازمان‌ها و تشکیلات دولتی ‏بوده و نیروهای مسلح هنوز سازماندهی و آمادگی لازم و کافی برای مقابله را نداشتند، که در چنین موقعیتی میهن اسلامی مورد تهاجم ‏مزدوران منطقه‌ای قرار گرفت.

رژیم بعثی صدام که از همان آغاز پیروزی انقلاب اسلامی از بیداری اسلامی ملت عراق و سایر ملل اسلامی ‏منطقه به وحشت افتاده و رویای ژاندارمی منطقه را برای خود می‌دید، با چراغ سبز ابرقدرت‌های وقت، پس ازماه‌ها تحرک محدود مرزی درتاریخ ‏‏31 شهریور 59، حمله تمام عیار زمینی، دریایی وهوایی را علیه جمهوری اسلامی ایران شروع کرد‎.‎‏ بنابراین، این روز که یادآور شروع جنگ ‏تحمیلی و حمله همه جانبه رژیم بعث عراق به سرکردگی صدام با حمایت آمریکای جنایتکار و اسرائیل غاصب علیه جمهوری اسلامی ایران ‏است، به عنوان آغاز هفته دفاع مقدس در کشور عزیزمان ایران نامگذاری شده است. ‏

** علل آغاز جنگ ‏

گرچه صدام حسین موضوع اختلافات مرزی را دلیل وقوع جنگ عنوان کرد، اما حتی خود او نیز می‌دانست این جنگ مرحله اجرایی نقشه ‏برنامه‌ریزی شده، هدفمند و فرامنطقه‌ای است و دولت بغداد به دلیل اختلافات زمینی و دریایی خود با ایران، تنها داوطلب اجرای این نقشه ‏شده است، اما واقعیت این است که انقلاب اسلامی تنها سبب از بین بردن «جزیره ثبات غرب» در منطقه نشده بود، بلکه تمامی الگوها و ‏هنجارهای مورد نظر غرب در خاورمیانه و خلیج فارس را بر هم زده بود و در برابر نظام‌های لائیک مورد نظر غرب در منطقه، با صراحت، احیاء ‏مذهب را بیان کرد. علاوه بر آن قدرت‌های بزرگ از این نگران بودند که ثبات مورد نظر آنان در خاورمیانه و همچنین جریان آرام و مطلوب ‏نفت از خلیج فارس، با تثبیت انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی ایران به خطر افتد. ‏

به همین دلیل بسیاری از تحلیلگران سیاسی، جنگ تحمیلی عراق علیه ایران را تهاجمی فرا منطقه‌ای و برخاسته از اراده برون مرزی ‏می‌شمارند‎.
‎

** وضعیت ایران قبل از شروع جنگ
‎
انقلاب اسلامی ایران از بسیاری از جهات با سایر انقلاب‌ها متفاوت بوده و همواره درتعارض مستقیم با قدرت‌های سلطه‌گر قرار داشت که این ‏موضوع موجب نگرانی قدرت‌های بزرگ شده و باعث شده بود که از همان ابتدا با انقلاب اسلامی ایران مقابله‌ی جدی و همه جانبه را آغاز و ‏قدرت‌های بزرگ منطقه را هم به بهانه اینکه انقلاب اسلامی به دنبال سرنگونی حکومت‌های آنان است، با خود همراه کنند. ‏

در این رابطه امام خمینی(ره)، در تشریح صدور انقلاب می‌فرماید: « این معنی غلط را از صدور انقلاب برداشت نکنند که ما می‌خواهیم ‏کشورگشایی کنیم. ما همة کشورهای مسلمین را از خودمان می‌دانیم. همة کشورها باید در محل خودشان باشند... معنی صدور انقلاب ما این ‏است که همه ملت‌ها بیدار شوند و خودشان را از این گرفتاری که دارند و تحت سلطه‌ای که هستند و از این که همه مخازن آنها دارد به باد ‏می‌رود و خودشان به نحو فقر زندگی می‌کنند، نجات دهند... ما می‌خواهیم این چیزی که در ایران واقع شد، این بیداری و اینکه خودشان را از ‏ابرقدرت‌ها فاصله دادند و دست آنها را از مخازن خود کوتاه کردند، این در همه ملت‌ها و در همة دولت‌ها واقع بشود، آرزوی ما این است». ‏
‎
در این دوره کشور با بحران و چالش‌های فراوانی از لحاظ سیاسی، اقتصادی و فرهنگی روبرور بود که این فشارها عمدتاٌ ازسوی قدرت‌های ‏بزرگ و کشورهای منطقه‌ای به ایران تحمیل می‌شد تا شاید بتوانند ایران را به پای میز مذاکره بکشانند.‏

در درون ایران گروه‌های سیاسی اعم از منافقین، ملی مذهبی‌ها، لیبرال‌ها و جریان‌های سیاسی دیگر که فکر می‌کردند بدون حمایت ‏قدرت‌های بزرگ، نمی‌شود کشور را اداره کرد با ایجاد غائله گنبد، کردستان، ترور شخصیت‌ها و آدم‌های موثر انقلاب اسلامی با تلاش در حذف ‏نیروهای انقلابی و وفادار به حضرت امام خمینی(ره)، خواهان بدست‌گرفتن حکومت و جدائی دین از سیاست بودند. در حالی که حضرت امام ‏خمینی(ره) تاکید بر پیوستگی دین و سیاست داشت. ‏

از لحاظ اقتصادی هم مشکلات اقتصادی ایران در سال‌های 58 و 59 کمتر از مشکلات سیاسی نبود، در سال‌های قبل از پیروزی به دلیل ‏اعتصابات انجام گرفته در بخش‌های اقتصادی کشور بویژه در شرکت نفت که اقتصاد ایران به فروش آن بستگی داشت، عملاً اقتصاد کشور ‏فلج شده بود و از لحاظ فرهنگی هم دچار بحران بودیم زیرا درگذشته تقریباً فرهنگ غربی بر کشور حاکم بود، که بعد از پیروزی انقلاب ‏اسلامی در حال گذر و تطبیق خود با جامعه بود و این دوگانگی فرهنگی، خود تاثیر بسزایی در مراحل مختلف انقلاب و دفاع مقدس داشت‎.‎
‏

** شروع جنگ و اوضاع نظامی ایران
‎
اوضاع نظامی ایران در سال‌های 58 و 59 به مراتب بدتر از اوضاع سیاسی و اقتصادی بوده، زیرا ساختار ارتش متناسب با منافع شاه و ‏اولویت‌های سیاسی آمریکا در منطقه بوده است و با آن ساختار نمی‌توانست در خدمت اهداف انقلاب اسلامی قرار گیرد. حضرت امام ‏خمینی(ره) ضمن تأکید بر حفظ انسجام ارتش، فرصت لازم را در اختیار این نیرو قرار داد تا ساختار جدید خود را بر مبنای معیارهای ارتش ‏مکتبی توسعه دهد.‏

سازمان و ارتش جمهوری اسلامی ایران پس از قطع وابستگی‌ها، که تا عمق استخوان ارتش طاغوت نفوذ کرده بود، و خروج کارشناسان نظامی ‏و فرار فرماندهان نظامی به خارج از کشور، که عمدة فنون و تخصص‌های نظامی را در اختیار داشتند و اقدامات دولت بازرگان مبنی بر کاهش ‏نیروهای ارتش، کاهش مدت خدمت سربازی و لغو قراردادهای نظامی، که در مجموع موجب کاهش توان نظامی و عدم امکان توسعة طرح‌های ‏ساختاری ارتش شد و سازمان ارتش را دچار تزلزل و ازهم گسیختگی کرد، اما بعدها با حذف بنی صدر با حاکمیت نیروهای خط امام بر ارتش، ‏تحولی بزرگ در ارتش ایجاد شد. ‏
‏

** ناکامی صدام در دست‌یابی به اهدافش ‏

ایمان و اعتقاد راسخ رزمندگان ایران به حقانیت انقلاب اسلامی و موجِ عظیم مردمی که در قالب «بسیج» برای دفاع از کیان نظام جمهوری ‏اسلامی ایران طی هشت سال دایماً حضور خود را در جبهه حفظ کردند، بزرگ‌ترین سرمایه انقلاب و نظام بود و مهم‌ترین نقش را در توقف ‏ماشین جنگی عراق بر عهده داشت. ‏

در بررسی عوامل شکست عراق در دستیابی به اهداف اعلام شد‌ه‌اش، علاوه بر ایمان و اعتقاد رزمندگان ایرانی، عوامل دیگر از قبیل ناامیدی ‏حامیان صدام از سقوط جمهوری اسلامی، مردمی‌شدن جنگ و سرانجام پذیرش قطعنامه 598 از جانب ایران نیز بی‌تأثیر نبود. نتیجه آن شد ‏که عراقی‌ها هشت‌سال پس از شروع جنگ در همان نقطه اولیه آغاز قرار داشتند‎.‎‏ ‏

** ویژگی‌های دفاع مقدس

در جنگ تحمیلی، رژیم بعث عراق، جنگی ناخواسته را به کشور ما تحمیل کرد و با نادیده گرفتن استقلال سرزمین ما به ایران اسلامی تجاوز ‏کرد. از این رو، مردم غیرتمند ایران، در دفاعی مقدس، از حق خود که دفاع از استقلال سرزمین و هویت دینی - ملی خود بود، دفاع کردند و ‏‎ ‎بی تردید، مقدس‌ترین جهاد، جهادی است که به عنوان دفاع از حقوق انسانی صورت گرفته باشد. ‏

مهم‌ترین ویژگی‌های دفاع مقدس را می‌توان دفاعی‌بودن، معنویت جبهه‌ها، استقامت رزمندگان و فرماندهان در نبرد، شجاعت فرماندهان، ‏بزرگواری و مروّت در اوج قدرت، ‏‎ ‎بی‌اعتنایی به دنیا و شهادت‌طلبی رزمندگان نام برد. ارزش‌هایی که رزمندگان در دوران دفاع مقدس بدان ‏متصف بودند، آنقدر والا است که می‌توان آن را از علت‌های پیروزی لشکر اسلام برشمرد، رزمندگان ایرانی در دوران دفاع مقدس خطرها را به ‏جان خریدند و به پیشواز مرگ سرخ رفتند زیرا بی‌گمان، بدون دل بریدن از دنیا و دل بستن به آخرت، هیچ‌گاه توفیق آفرینش حماسه‌های ‏سترگ و ماندگار دفاع مقدس را نمی‌یافتند‎.
‎

** معنویت جبهه‌های جنگ و دفاع مقدس

از جلوه‌های معنویت در دفاع مقدس، حالت تضرع، استغاثه و راز و نیاز عارفانه رزمندگان اسلام بوده است. دفاع مقدس، فرصت نمایش ‏خالصانه‌ترین و زیباترین مناجات‌ها و دعاها را پدید آورد. در کنار نماز و قرآن، دعا وسیله دیگری بود که یاد خدا را در دل رزمندگان زنده نگاه ‏می‌داشت، به آنان قدرت روحی می‌بخشید و تحمل سختی‌های نبرد را برای آنان آسان‌تر می‌ساخت‎.

-‏ شجاعت فرماندهان و استقامت رزمندگان در دفاع مقدس

شجاعت فرماندهان در دوران دفاع مقدس مثال‌زدنی است و فرماندهان در سخنان خود درباره دفاع مقدس به پایداری و مقاومت رزمندگان ‏در عملیات‌های مختلف اشاره کردند و آن را از علت‌های پیروزی لشکر اسلام برشمرده‌اند. ‏

-‏ بزرگواری و مروّتِ در حال قدرت

از نمونه‌های بزرگواری رزمندگان در دفاع مقدس، خودداری از بمباران و گلوله‌باران مناطق مسکونی عراق بود. خلبانان و نیروهای توپ خانه ‏می‌توانستند مناطق مسکونی را به عنوان مقابله به مثل ناامن سازند و دشمن را با مشکلی جدی رو به رو کنند، ولی پای‌بندی آنان به ‏ارزش‌های اخلاقی، سبب می‌شد در طول هشت سال دفاع مقدس هیچ گاه از این حربه استفاده نکنند‎.


-‏ بی‌اعتنایی به دنیا

رزمندگان اسلام در دوران نوجوانی و جوانی و اوان ظهور خواسته‌های بی‌شمار مادی، به همه لذت‌های دل فریب دنیا پشت پا زدند و حضور در ‏جبهه و دفاع از میهن و نظام اسلامی را برتر دیدند‎.‎
‏
-‏ شهادت‌طلبی رزمندگان

رزمندگان اسلام از آن جا که دفاع در برابر تهاجم بعثیان را مقدس می‌دانستند و کشته‌شدن در این راه را برای خود، مرگی سعادت‌آفرین و ‏افتخارآمیز ارزیابی می‌کردند، نه تنها از دادنِ جان دریغ نمی‌ورزیدند که شیفته آن بودند. شهادت‌طلبی رزمندگان اسلام به عنوان عامل مؤثر ‏معنوی، از امتیازهای جبهه حق در برابر جبهه باطل بود‎.‎
‎
‏
** قسمتی از پیام امام خمینی(ره) راجع به قطعنامه 598 ‏

من با توجه به نظر تمام کارشناسان سیاسی و نظامی سطح بالای کشور که به تعهد، دلسوزی و صداقت آنان اعتماد دارم، با قبول قطعنامه و ‏آتش بس موافقت نمودم و در مقطع کنونی آن را به مصلحت انقلاب و نظام می‌دانم و خدا می‌داند که اگر نبود انگیزه‌ای که همه‌ ما و عزت و ‏اعتبار ما باید در مسیر مصلحت اسلام و مسلمین قربانی شود، هرگز راضی به این عمل نمی‌بودم و مرگ و شهادت برایم گواراتر بود...
‏
... خوشا به حال شما ملت، خوشا به حال شما زنان و مردان، خوشا به حال جانبازان و اسرا و مفقودین و خانواده‌های معظم شهدا و بدا به حال ‏من که هنوز مانده‌ام و جام زهرآلود قبول قطعنامه را سرکشیده‌ام و در برابر عظمت و فداکاری این ملت بزرگ احساس شرمساری می‌کنم و بدا ‏به حال آنان که در این قافله نبودند، بدا به حال آنهائی که از کنار این معرکه بزرگ جنگ و شهادت و امتحان عظیم الهی تا به حال ساکت، ‏بی‌تفاوت و یا انتقاد کننده و پرخاشگر گذشتند. ‏
‏
** نقش رهبری در خاتمه جنگ

پس از فتح خرمشهر ماهیت جنگ با ورود سلاح‌های کشتار جمعی از سوی نظام سلطه به میدان رزم تغییر یافت. ولی امر مسلمین به عنوان فرماندهی کل قوا پس از ‏استدلال‌های منطقی فرماندهان جنگ رضایت به ادامه دفاع در خاک عراق داد. مناطق مسکونی و شهرها هدف بمباران‌ها و موشک‌های ‏مختلف عراق قرار گرفت اما در هر صورت 6400 کیلومتر مربع خاک متصرفی از سوی عراق به دفاع در عمق 1500 کیلومتر مربع بوسیله ایران ‏تبدیل گشت. پایان جنگ مورد توافق طرفین قرار گرفت صدام همچنان بر موج حملات خود افزود. ولی سرانجام با فشارهای بین‌المللی ‏طرفین رضایت به آتش بس و اجرای قطعنامه دادند. ‏

امام در پذیرش قطعنامه ضمن بیان معامله آبروی خود با خدا و نوشیدن جام زهر می‌گوید: «کسی تصور نکند که ما راه سازش با جهان‌خواران ‏را نمی‌دانیم ولی هیهات که خادمان اسلام به ملت خود خیانت کنند». ‏
‏
** پایان جنگ ‏
‏ ‏‎
جنگ با تمام فراز و فرودهای فراوانی که در طول هشت سال دفاع مقدس داشت. به آتش بس ختم شد. این دفاع مقدس که در طول هشت ‏سال بیش از 90 عملیات کوچک و بزرگ را در خود جای داده است. تلخی‌ها و شیرینی‌های بسیاری را در یادها زنده می‌کند‎.‎‏ هر چند شروع ‏جنگ تلخ بود. اما این تلخی، شیرینی را به این مردم هدیه داد که در حالت عادی برای رسیدن به آنها باید قرن‌ها تلاش کرد‎.‎

حضرت امام(ره)، هفت ماه بعد از پذیرش قعطنامه در جمع طلاب می‌فرمایید. " جنگ ما جنگ حق و باطل بود و تمام‌شدنی نیست، جنگ ما ‏جنگ فقر و غنا بود. جنگ ما جنگ ایمان و رذالت بود و این جنگ از آدم تا ختم زندگی وجود دارد". ‏

به این ترتیب جنگی که در 31 شهریور 1359 توسط همة ظالمان جهان و به دست صدام بعثی به جمهوری اسلامی ایران تحمیل شد، بدون ‏دستیابی آنان به اهداف‌شان، در تابستان 1367 ش. به پایان رسید.‏
‏

** دفاع مقدس در کلام امام خمینی(ره)‏

در پیام حضرت امام(ره) به روحانیان، مراجع، مدرسان، طلاب و ائمه جمعه و جماعات در اسفند 67 آمده است: " هر روز ما در جنگ برکتی ‏داشته‌ایم که در همه صحنه‌ها از آن بهره جسته‌ایم. ما انقلاب‌مان را در جنگ به جهان صادر نموده‌ایم ما مظلومیت خویش و ستم متجاوزان را ‏در جنگ ثابت نموده‌ایم. ما در جنگ پرده از چهره تزویر جهان‌خواران کنار زده‌ایم. ما در جنگ دوستان و دشمنان‌مان را شناخته‌ایم. ما در ‏جنگ به این نتیجه رسیدیم که باید روی پای خودمان بایستیم. ما در جنگ ابهت دو ابرقدرت شرق و غرب را شکستیم. ما در جنگ ریشه‌های ‏انقلاب پربار اسلامی‌مان را محکم کردیم. ما در جنگ حس برادری و وطن‌دوستی را در نهاد یکایک مردم‌مان باور کردیم‎. ‎ما در جنگ به مردم ‏جهان و خصوصا مردم منطقه نشان دادیم که علیه تمامی قدرت‌ها و ابرقدرت‌ها می‌توان سالیان سال دفاع کرد."‏
‏

** دفاع مقدس در کلام رهبر معظم انقلاب

این جنگ، یک جنگ دفاعی بود. جنگ دفاعی با جنگ تهاجمی فرق دارد؛ جنگ تدافعی و دفاعی، محل بروز غیرت و تعصب و وفاداری عمیق ‏انسان‌ها به آرمان‌هایی است که به آن‌ها پایبند است(مهر- 1385). دوران دفاع مقدس برای ملت ما ظرفیت و موقعیتی بود که این ملت بتواند ‏اعماق جوهره‌ی خودش را در ابعاد مختلف نشان دهد، و نشان داد. ما هرچه برای دوره‌ی دفاع مقدس سرمایه‌گذاری و کار کنیم، زیاد نیست؛ ‏چون ظرفیت هنری و ادبی کشور برای تبیین این دوره، خیلی گسترده، وسیع و عمیق است و از این ظرفیت تاکنون استفاده‌ی خوب و ‏درخوری نشده.(شهریور-1384). ‏
‏

** لزوم ماندگاری ارزش‌های دفاع مقدس

دامنه تأثیرگذاری فرهنگ و معنویات جبهه با پیچیدن آوازه‌اش در میان دیگر جوامع مسلمین، خاصه در لبنان و افغانستان و کشورهای ‏منطقه خلیج فارس گسترده گردید.‏

تأثیر عمیق فرهنگ دفاع مقدس در زندگی مردم و در باور و اعتقادات مذهبی امت مقاوم و حزب‌الله انکارپذیر نیست. ‏

اهمیت این موضوع وقتی بیشتر نمایان می‌شود که ببینیم مقام معظم رهبری نیز در فرمایشات گوهربارشان مدام بر این موضوع تأکید دارند. ‏‏«می‌بایست این فرهنگ با جدیت تمام در سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی کشور لحاظ و تثبیت گردد. بر همین ‏اساس، باید با آفت‌ها و ضد ارزش‌های فرهنگ دفاع مقدس که همانا رفاه‌طلبی و راحت‌طلبی و دنیاخواهی است، مقابله کرد».‏
‏
** کلام آخر

ما حصل جنگ تحمیلی یا به عبارت بهتر دفاع مقدس مساوی تخریب گسترده و نابودی ذخایر و منابع ملی و تحلیل فزاینده نیروی انسانی و ‏کشتار مردم هر دو کشور بوده اما از سوی ایران دفاع، منتهی به دستاوردهای بزرگی گردید که از جمله آن‌ها می‌توان به ارائه یک الگوی ‏برجسته مقاومت و اثبات توانایی‌های دفاعی اشاره کرد و دیگر صدور انقلاب بود، که طنین حق طلبی آن در عین مظلومیت به گوش جهانیان ‏رسید و مورد تجلیل آگاهان جهانی واقع شد و بالاخره خود باوری، نصرت؛ انجام تکلیف، تحقق شعارهای انقلاب و شکست ابهت شرق و غرب ‏و موجب شناسایی دوست و دشمن شد‎.‎

به فرموده مقام معظم رهبری هشت سال دفاع مقدس ما صرفاً یک امتداد زمانی و فقط یک برهه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی زمانی نیست؛ گنجینه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی عظیمی است که تا ‏مدت‌های طولانی ملت ما می‌تواند از آن استفاده کند، آن را استخراج کند و مصرف کند و سرمایه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گذاری کند‎.

منابع:‏
‏1- بیژن کرمی میرعزیزی، عسگر بابازاده اقدم، شبنم بهرامی و زهرا قاسم‌پور گنجه‌لو؛ معناشناسی واژة «جهاد» در قرآن کریم؛ سراج منیر؛ ‏‏1395، صفحه 129-150.‏
‏2- حمیدرضا پورقربان؛ ارزش ها و ویژگی های دفاع مقدس؛ شهریور 91.‏
‏3- صحیفه نور؛ جلد 20 ؛ ص 239.‏
‏4- نقی زاده، اکبر، علی (1380)، عوامل معنوی و فرهنگی دفاع مقدس، جلد 1، باورهای دینی و امدادهای غیبی، انتشارات: مرکز تحقیقات ‏اسلامی‎.‎
‏5- ‏‎ ‎نقی زاده، اکبر، علی (1380)، عوامل معنوی و فرهنگی دفاع مقدس، جلد 2، ارزش‌های اسلامی، انتشارات: مرکز تحقیقات اسلامی‎.‎
‏6- تحلیلی بر جنگ تحمیلی عراق علیه ایران؛ انتشارات وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران‎.‎‏ ‏
‎

‏

‏

‏

‏