در گفتگو با پژوهشگر مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران بررسی شد،

• دوشنبه ۲۴ مهر ۱۳۹۶ ۲۱:۱۶
• کد خبر : 1215820

• اخبار
• سایر رسانه ها

منطقه بجنورد (دست کم تا شعاع 150 کیلومتری مرکز بجنورد) با توجه به سوابق لرزه خیزی تاریخی و وجود چشمه های شناخته شده، پتانسیل رخداد زمین لرزه با بزرگای 6 تا حتی بیش از 7 ریشتر را نیز دارد.

به گزارش شبکه اطلاع رسانی راه دانا؛ به نقل از عصر اترک به مناسبت هفته کاهش اثرات بلایای طبیعی و وقوع پس لرزه ها متعدد در استان پس از زمین لرزه 5.7 ریشتری گفتگویی داشتیم با دکتر امین عباسی، دکترای تخصصی ژئوفیزیک- زلزله شناسی و پژوهشگر مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران که در ادامه می خوانید:

با توجه به وقوع زمین لرزه 7,5 ریشتری در شهرستان بجنورد و وقوع پس لرزه ها چندین ماه پس از این واقعه )افزایش پس لرزه ها طی روزهای گذشته) آیا امکان وقوع زمین لرزه شدیدی در منطقه وجود دارد؟

زمین لرزه پدیدهای طبیعی، پاسخ پوسته شکننده زمین به تنش های وارده، آزاد شدن ناگهانی انرژی وانتشار امواج لرزهای است. این پدیده در زمین لرزه های متوسط و بزرگ (بیش از 6 ریشتر) می تواند با ایجاد گسیختگی هایی در سطح زمین نیز همراه باشد. شوربختانه به دلیل کمبود شناخت کافی از ماهیت زمین لرزه و به ویژه فرایند کمتر شناخته شده چگونگی ایجاد زمین لرزه در چشمه، هنوز از نظر علمی بدرستی دانسته نیست که رخداد اصلی (shock main )در این فرایند، چه زمانی به وقوع می پیوندد. بنابراین تا آزاد شدن بیشترین انرژی (بزرگترین زمین لرزه قابل رخداد) گاهی حتی 2 تا 3 ماه می توان نام پیش لرزه (shock fore )را به همه رخداد های لرزهای یک محدوده معین، اطلاق کرد. مسلما چنانچه زمین لرزه اصلی شناخته شود، رخدادهای قبل به عنوان پیش لرزه و رخدادهای بعد از آن به عنوان پس لرزه تلقی می شوند. همچنین باید توجه کرد که پیش لرزه ها و پس لرزه ها دارای انرژی و بزرگای کمتری نسبت به زمین لرزه اصلی هستند.

چنانچه در شهرستان بجنورد زمین لرزه 7.5 ریشتری به عنوان زمین لرزه اصلی شناخته شود، همه رخدادهای بعد از آن در محدوده هایی که به ابعاد چشمه ایجاد رخداد مرتبط و محدود است، پس لرزه های آن نامیده شده و از نظر بزرگا، کمتر از 7.5 ریشتر بوده و انرژی کمتری نیز خواهند داشت.

با توجه به روند رخداد کاهشی بزرگای پس لرزه های زمین لرزه بجنورد، می توان رخداد یک زمین لرزه بزرگ را حداقل در محدوده نزدیک چشمه این زمین لرزه، دارای احتمال پایین ارزیابی نمود.

 البته منطقه بجنورد (دست کم تا شعاع 150 کیلومتری مرکز بجنورد) با توجه به سوابق لرزه خیزی تاریخی و وجود چشمه های شناخته شده(شکل پیوشت)، پتانسیل رخداد زمین لرزه با بزرگای 6 تا حتی بیش از 7 ریشتر را نیز دارد.

با توجه به سابقه فعالیت شما در ستاد حوادث غیرمترقبه وزارت کشور ، آیا اطلاعی از تشکیل کارگروهی برای بررسی گسل های منطقه (خراسان) دارید؟ و یا مرسوم هست در این وزارتخانه و یا بخشهای تحقیقاتی کشور (نظیر دانشگاه ها) کارگروههایی برای این قبیل موضوعات تشکیل شود؟

کارگروه تخصصی زمین لرزه و لغزش لایه های زمین، یکی از کارگروه های تخصصی است که ابتدا براساس قانون تشکیل کمیته ملی کاهش اثرات بلایای طبیعی کشور تشکیل شدو سپس براساس قانون تشکیل سازمان مدیریت بحران کشور (مصوب سال 1376 ) با عنوانی مشابه به فعالیت خود ادامه داده است. این کارگروه در سطح ملی و کارگروه های همنام استانی نیز در سطح استانها تشکیل می شده و پروژه هایی را تعریف و در سطح استان ها نیز فعالیت هایی داشته اند. از جمله وظایف این کارگروهها مطالعه لرزه خیزی و لرزه زمین- ساخت مناطق لرزه خیز کشور بوده است. مسلما مسئولین ذیربط استانی آگاهی بیشتری داشته و در پاسخ به این پرسش، محقتر هستند.

در کارگروه تخصصی زمین لرزه و لغزش لایه های زمین، مؤسسات آموزش عالی ذیربط مانند مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله، مرکز تحقیقات راه و شهرسازی، سازمان مدیریت بحران کشور و ... عضویت داشته و بنابر مصوبات کارگروه مذکور، مسئولیت هایی را پیگیری و طرح های مطالعاتی را نیز انجام داده اند. به عنوان نمونه به روزرسانی آیین نامه 2800 زلزله، در راستای همین موضوع انجام می شده و یا مسئولیت شورای هماهنگی شبکه های لرزه نگاری و شتاب نگاری کشور به رییس دانشگاه تهران و دبیری آن به مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران واگذار شده که مرکز تحقیقات راه و شهرسازی و پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله و سازمان مدیریت بحران کشور در این شورای مهم، عضویت و مسئولیت مرتبط با وظایف سازمانی خود را پیگیری کرده و به انجام می رسانند.

البته این که نتایج این کارگروه ها یا مراکز علمی به صورت سازمان یافته، مستند و مجلد، تدوین و منتشر شده باشد و یا اصولا به طور مؤثر در راستای هم افزایی دانش، آگاهی عمومی و تخصصی بوده است، اندکی قابل بررسی و تامل بیشتری است. زیرا گاهی موضوع رقابت دستگاهی و نگاه بخشی به موضوع، بر اصل اهداف تشکیل این گروه ها، تقدم یافته و حتی روند تشکیل منظم و پیوسته کارگروه و یا شورای علمی ذیربط، با اختلال روبرو می شده است. و یا به طور پیوسته تحت سلایق و علایق فردی و یا سازمانی قرار داشته است، گاهی نیز کمبود منابع اعتباری، روند فعالیت آن را مختل و یا متوقف نموده است.

پس از وقوع زلزله اردیبهشت ماه امسال در بجنورد (خراسان شمالی) مدیرکل مدیریت بحران خراسان شمالی از ایجاد 3 سنسور زلزله نگاری در 3 شهرستان این استان خبر داده است. چه ملاکهایی باید در نظر گرفته شود که علاوه بر مکان یابی صرف زمین لرزه ها، بتوان از آنها برای سایر مطالعات در استان، پوشش خوبی ایجاد نمود؟

ملاک نصب ایستگاه های لرزه نگاری، عموما توزیع چشمه های لرزهای فعال، سطح فعالیت لرزه خیزی، دوری و نزدیکی به مراکز جمعیتی- اقتصادی و دانش زمین لرزه شناسی از منطقه لرزه خیز می باشد که البته این ملاک-ها، همواره تحت تاثیر امکانات مالی، فنی- تجهیزاتی و تخصصی و میزان پیگیری مسئولین محلی و منطقه ای در کشور، قرارداشته است.

نصب 3 دستگاه لرزه نگاری، حداقل لازم برای تعیین محل یک زمین لرزه به شرط رخداد آن در بین این ایستگاه ها می باشد که البته تعیین عمق رویداد نیز کاملا تابع فواصل بین این ایستگاه ها خواهد بود و این تصمیم، مسلما یک حداقل ممکن در این مورد بوده است. احتمالا چنین امری بنابر ملاحظات اقتصادی و فنی موجود (روند معمول در کشور)، منظور شده است.

برای انجام مطالعات دقیق تر لرزه شناسی، معمولا علاوه بر ایستگاه های لرزه نگاری دائمی در فواصل مناسب (کمتر از 30 کیلومتر) گاهی نصب شبکه لرزه نگاری موقت در فواصل کوتاه تر (مانند 10 تا 15 کیلومتر فاصله برای هر ایستگاه از ایستگاه دیگر) برای مدت چند ماه و گاهی تا 1 سال لازم است تا فعالیت لرزه خیزی یک منطقه بهتر شناسایی و تحلیل شود. افزایش تعداد ایستگاه های لرزه نگاری در کشور، با توجه به محدودیت منابع اعتباری و چگونگی تخصیص آنها به موضوعات گوناگون و ضروری کشور در سایر بخش ها، نیز همواره دارای محدودیت اعتباری بوده و هست!

بنابر گفته مسئولان استانی گروه تحقیقاتی برای انجام مطالعات بر روی گسل منطقه در استان مستقر شده- اند. با توجه به امکانات فعلی تا چه میزان می شود مطالعاتی را در منطقه برای شناسایی چشمه ها و گسل لرزها انجام داد و از نتایج آن به صورت واقعی استفاده کرد؟

نتایج گروه تحقیقاتی اعزامی و یا مستقر در منطقه، کاملا به کمیت و کیفیت ابزارهای لرزه نگاری (لرزه- سنجها، sensor seismic ،دقت در ثبت زمانی و آهنگ نمونه برداری داده ها)، تعداد و توزیع ایستگاه ها، چگونگی پردازش داده ها، دانش و تجربه تخصصی و فنی اعضای گروه و تحلیل نهایی آنها بستگی دارد.

چنانچه منظور از کاربرد نتایج واقعی، شناسایی دقیق ابعاد و پتانسیل لرزه خیزی چشمه های لرزها باشد، این موضوع از طریق نصب یک شبکه لرزه نگاری متراکم و محلی به مدت محدود (حدود 1 سال) محقق خواهد شد.

در این صورت ضمن شناسایی مکان دقیق زمین لرزه ها، ابعاد، هندسه و مکانیسم احتمالی چشمه های لرزها، پتانسیل تولید خرد لرزه و فاصله آنها (چشمه ها) تا نقاط هدف (مراکز جمعیتی و یا شریان های حیاتی و یا هر نقطه مورد نظر) برآورد خواهد شد.

این موضوع می تواند، اطلاعات دقیق تر پایه ای را برای کاربرد مناسبتر آیین نامه 2800) طراحی و اجرای مهندسی سازه ها، ساختمان های مسکونی و مقاوم سازی) نیز فراهم خواهد ساخت. البته شناسایی ساختارهای لرزهای فعال، می تواند اطلاعات زمین های لازم برای استفاده از سامانه هشدار خطر زمین لرزه را نیز فراهم کند.

چطور می شود مناطق محروم را جزو مناطق با جذابیت بالا برای انجام مطالعات و پایان نامه های دوره تحصیلات تکمیلی به ویژه دوره دکتری قرار داد؟

اساسا در انتخاب موضوع پایان نامه دکتری، محروم یا برخوردار بودن منطقه، ملاک تعیین کننده ای نبوده است، بلکه وجود داده های مناسب، علاقه فردی استاد و دانشجو و سایر دغدغه های آموزشی و پژوهشی مانند امکانات مالی و زمان انجام پروژه، معیارهای مهمتری خواهند بود. اما شوربختانه مناطق محروم مورد نظر ، از نظر داشتن ایستگاه های لرزه نگاری و داده های دستگاهی نیز در محرومیت مشابهی هستند.

البته اگر ملاک های یاد شده در پاسخ به پرسش 3 ،(همواره مد نظر مسئولین ذیربط می بودند، از نظر لرزه- خیزی تقسیم بندی مناطق به محروم و غیر محروم، بار معنایی نداشت اما محدودیت منابع مالی، فنی و تخصصی به طور ویژه و گاهی نیز توزیع ناعادلانه فرصت ها، چگونگی دسترسی و مصرف امکانات و منابع، دانش کم، بی برنامگی و یا روزمرگی، منشا پیدایش چنین وضعیتی (توزیع نامناسب ایستگاه های لرزه نگاری) بوده اند.

به نظر می رسد، برای ایجاد انگیزه و جذابیت چنین موضوعاتی برای دانشجویان دوره های تحصیلات تکمیلی به ویژه دوره دکتری، عزم و اراده ملی و محلی در تعریف و تصویب عناوین پژوهشی مرتبط در کارگروه های استانی و ارتباط پیوسته و تعریف شده آنها با مراکز علمی- پژوهشی ذیربط در دانشگاه های کشور، تامین منابع مالی مورد نیاز انجام پروژه ها و تضمین پشتیبانی های محلی از تیم های کاری مربوطه، می باشد.

برای نمونه اگر پروژه های مورد نظر و دارای اولویت کارگروه زمین لرزه از هر استان با عنوان معین، مدت زمان لازم برای انجام آنها و منابع مالی مشخص و امکانات وابسته، در شهریور ماه هر سال به مراکز پژوهشی ذیربط اطلاع رسانی شده و نتایج این ارتباط در یک فرصت زمانی 3 ماهه از مراکز مربوطه جمع آوری و ارزیابی شود، فرصت بهره مندی متقابل استان- شهرستان و نیز دانشجو و استاد از خدمات علمی و پیامدهای اجتماعی و مالی آن، مهیا خواهد شد. خوشبختانه با همین امکانات ارتباطی و شبکه های اطلاع رسانی اجتماعی در دسترس همگان، برقراری چنین ارتباطات و برخورداری هایی در این راستا، امکانپذیر است. اما باید دانست، چنانچه دغدغه و اراده ای از طرف مسئولان و دست اندرکاران حوادث طبیعی برای انجام چنین کارهایی وجود داشته باشد، مهمتر و کارسازتر خواهد بود.

چه اقداماتی را می توان برای کاهش بحران ها در هنگام وقوع زمین لرزه انجام داد؟

اقدامات هنگام وقوع زمین لرزه شامل واکنش ها و رفتارهای فردی، اجتماعی و سازمانی هستند. برای انجام واکنش های مناسب به رخداد زمین لرزه می بایست از قبل آمادگی داشت. این آمادگی از آگاهی عمومی و تخصصی و برنامه ریزی مدون ناشی می شود. لازمه آگاهی و آمادگی، آموزش های عمومی و تخصصی مؤثر هستند.

شاید نخستین موضوع مهم در کاهش پیامدهای نامطلوب زمین لرزه، برخورداری از فضای ایمن و پایدار(مسکن مقاوم) باشد. مسلما برای داشتن چنین فضایی، پیشزمینه های اقتصادی، فرهنگی و آموزشی تعیین کننده بوده اند. بنابراین برخورداری از ساختمان های مسکونی و شریان های حیاتی مقاوم و ایمن در برابر زمین- لرزه، همواره مهمترین اقدام برای کاهش آثار ناخواسته زمین لرزه خواهد بود.

برای دستیابی به مقاومسازی و ایمن سازی علاوه بر توان مالی افراد جامعه، توسعه امکانات فنی و تجهیزاتی مانند مصالح ساختمانی، مهارت های فنی عوامل انسانی سازنده و طراحی مهندسی، نظارت و مهارتهای انسانی مرتبط، توسعه فرهنگ افزایش دانش و آگاهی های عمومی و تخصصی، امری ضروری است. برگزاری مانورهای آموزشی برای خانواده ها، آموزشگاه های عمومی و مدارس، ضمن یادآوری موضوع، چگونگی کاهش صدمات و خسارات جانی این پدیده را نیز آموزش می دهند. پناهگیری در گوشه های پایدار ساختمان مسکونی و یا عمومی، شناسایی فضاهای ایمن در ساختمان ها، کنترل رفتارهای فردی به هنگام رخداد زمین لرزه و ...، همه قابل آموزش و فراگیری عمومی و خصوصی هستند.

واکنش های سازمانی به آمادگی سازمان های مسئول در امور حوادث غیر مترقبه (در اینجا زمین لرزه) بستگی دارد که از قبل از طریق آموزش و برنامه ریزی به آنها دست یافته باشند. مانند سازمان های مسئول در امداد و نجات (هلال احمر، بهداشت و درمان و ...)، سازمان های مسئول در شریان های حیاتی (آب ، برق، گاز، راه، مخابرات و غیره)، سازمان مسئول در امور اجتماعی و امنیتی (شهرداری، بخشداری، فرمانداری، استانداری، نیروی انتظامی و ...) سازمان های اطلاع رسانی (صدا و سیما و مرکز لرزهنگاری کشوری) و ... .

بنابراین برای کاهش تلفات انسانی در هنگام زمین لرزه، نخستین اقدام لازم از نظر فردی، اندیشیدن به تمهیداتی برای نجات جان و کاهش صدمات جسمی است که تنها با آموزش و آمادگی از قبل میسر خواهد بود.

کاهش خسارات مالی در درجه و اهمیت بعدی هستند که از طریق اصولی سازی و مقاوم سازی ساختمان های مسکونی، امکانپذیر می باشند که زمینه دستیابی به چنین موضوعاتی در ابتدای این پرسش به صورت چکیده و تیتروار به آنها، اشاره شده است.

با توجه به تجربیات شما، آیا ضرورتی دارد برای شهرهای کوچک (در مقایسه با کلانشهر تهران) و برای هشدار به عموم مردم، بحث پیرامون سامانه های هشدار سریع مطالعه شوند یا خیر؟

تشخیص ضرورت سامانه هشدار خطر زمین لرزه (درمقایسه با کلان شهر تهران) دارای ابعاد پیچیده تری است. صرفنظر از اینکه راه اندازی سامانه هشدار خطر آنی زمین لرزه برای تهران، حداقل از 10 سال پیش تاکنون دارای اولویت و اهمیت بوده است، باید گفت چنانچه چشمه های لرزهای فعال و نقاط هدف برای ایجاد یک سامانه هشدار خطر زمین لرزه به دقت شناسایی شده باشند و چنانچه پدیده ویرانگری برای بزرگای بیش از 6 ریشتر (6≥M (و شدت بیش از 8 درجه مرکالی (VIII≥I ،(دارای احتمال رخداد بالا (بیش از 60 درصد در یک دوره زمانی 50 ساله) باشد وامکانات مالی، فنی و تخصصی برای تامین و راه اندازی چنین سامانه های مهیا باشد، انجام آن قطعا از نظر اجتماعی قابل توجیه خواهد بود.

بنابراین مقایسه ضرورت سامانه هشدار در شهرهای کوچک با کلان شهری مانند تهران تقریبا مانند مقایسه میان انسان های شهرهای کوچک و کلانشهرها خواهد بود، هرچند از نظر ابعاد جمعیتی کلانشهرها به مراتب مهمتر از شهرهای کم جمعیت می باشد، اما به نظر می رسد ِ دستکم از حیث انسانی و اجتماعی، دارای وجاهت بسیار کمتری است، زیرا همه انسانها ارزشمند هستند. از این منظر که وقتی کلانشهری مانند تهران هنوز سامانه هشدار خطر ندارد و شهر کوچکتری مانند بجنورد، بتواند از آن بهره مند باشد، کاملا به شرایط محیط لرزهای، امکانات مالی، فنی و تجهیزاتی محلی، نگرش مسئولین اجتماعی محلی و منطقه ای به اهمیت موضوع و تابع تصمیمات سازمانی ایشان خواهد بود. باید گفت، چنانچه چنین عزم و ارادهای برای شناسایی دقیق چشمه- های لرزهای فعال منطقه بجنورد و سپس شناسایی نقاط هدف برای راه اندازی سامانه هشدار سریع زمین لرزه فراهم شده باشد و یا در دستور کار قرار گرفته باشد، هم قابل تحسین و ستایش خواهد بود و هم می تواند در آینده به عنوان الگوی محلی- منطقه ای برای سایر مناطق و شهرهای غیرکلانشهر کشور باشد. انشااالله

با تشکر از همکاری شما، خواهشمنداست با توجه به تخصصی بودن بحث، چنانچه موضوعی وجود دارد که باید مطرح شود و در سئوالات بیان نشده است، بیان نمایید.

در پایان با سپاس از فرصتی که برای طرح موضوع زمین لرزه و اهمیت کاهش پیامدهای ناخواسته آن فراهم نمودید، به عنوان فردی که بیش از 15 سال سابقه و تخصص مرتبط با زمین لرزه در کشور و ستاد حوادث غیرمترقبه (استانی و ملی- وزارت کشور) داشته، با توجه به کمیت و کیفیت دانش آموختگان کشور در زمینه لرزه شناسی (مهندسی زلزله، زلزله شناسی، ژئوفیزیک و لرزه زمین ساخت)، پتانسیل لرزه خیزی کشور، شناخت نسبی از توانایی نیروهای انسانی شاغل در این مسئولیت، توان اقتصادی و فرهنگ عمومی مرتبط با این موضوع، می توان همچنان بر ضرورت موارد زیر تاکید نمود.

- افزایش آگاهی عمومی و تخصصی مدون و هدفمند البته با رعایت اولویت این موضوع ابتدا برای مسئولین و کارشناسان ذیربط و سپس برای عموم مردم

- هماهنگی و انطباق پروژه های تخصصی زمین لرزه با نیازهای اجتماعی محلی و منطقه ای

- ضرورت بکارگیری مدیران و کارشناسان متخصص و مجرب در رأس و بدنه چنین امر مهم، بر مبنای دانش، تخصص، تجربه، تلاش و شایستگی، " خلائی که حداقل در دوره  کاری خود در حوادث غیرمترقبه، طی سال- های 1375 تا 1389 بارها و بارها، در کشور تجربه شده است. حتی این کاستی در تغییرات قوانین و آیین نامه-های مرتبط با چگونگی مدیریت این حوادث، قابل مشاهده است. با توجه به وظایف و رسالت وزارت کشور که بیشتر اجتماعی- سیاسی و امنیتی است، پرداختن به موضوعاتی مانند کاهش و کنترل پیامدهای ناخواسته پدیده های طبیعی مانند زمین لرزه که بیشتر جنبه و ماهیت علمی- فنی و مهندسی دارد، گاهی تحت الشعاع وظایف و رسالت بالادستی و البته گاهی مهمتر کشور، قرار داشته است. به پیروی از همین نگرش و دیدگاه در انتخاب مدیران این مجموعه، کمبود و یا نبود ارتباط ذاتی اجتناب ناپذیر و پیش برنده سازمان مدیریت بحران کشور با منشا این پدیده ها و بسنده کردن به تدوین مقررات، بخشنامه ها و پیگیری های مرسوم و متداول در این زمینه، از کاستی های دیگر در این مورد بوده است. ضرورت تدوین و راه اندازی یک سامانه ملی پایش و پردازش خسارات جانی و مالی در مدیریت بحران کشور برای دستیابی به برنامه ریزی پیشگیرانه به جای مدیریت جبران خسارات، بیش از پیش، یادآوری می شود. " که پرداختن بیشتر به آنها از حوصله این گفتار، بیرون است.

- اهمیت دادن به نظرات کارشناسی مستند، علمی و مستدل، و پرهیز از واگذاری علت رخدادهای طبیعی و پیامدهای نامطلوب زمین لرزه ها و سایر پدیده های طبیعی به امور مجهول، ماورائی (بخت و اقبال)

- پرهیز از حاشیه کاری، کلی گویی و فرافکنی مسئولیت ها، بخشی نگری، منفعت گرایی فردی و یا احیانا سیاسی- کاری (کم تدبیری) معمول در اداره امور حوادث غیرمترقبه طبیعی

- برنامه ریزی هدفمند زمان بندی شده سالانه، میان مدت (5 ساله) و بلندمدت (10 ساله و بیشتر) قابل نظارت پیوسته، همراه با مستندسازی و ردیابی کیفیت انجام برنامه ها در گزارش های دقیق کمی و کیفی در سازمان تدوین شده، برمبنای نظام ارزشیابی عملگرای قابل ارتقای سازمانی، مدیریتی و کارشناسی (افزایش متناسب رتبه برای عملگرایی به برنامه و کاهش متناسب رتبه برای برنامه گریزی = نظام شایسته سالاری دانش محور همراه با ایجاد انگیزش از طریق تشویق و ارتقای منصفانه و مستدل).

انتهای پیام/

• برچسب ها
• #
• #
• #