نزاع گفتمانی/
شب یلدا؛ هویت و مشتی پیامک
گردش ایام موجب تقارن مناسبت های مذهبی و مناسبت های ملی می شود؛ در چند سال اخیر تقارن شب یلدا و مراسم های مذهبی موجب شده حجم عظیمی از پیامک های مناسبتی در جهت بازتولید این تعاملات باشد؛ در این پیامک ها می توان نشانه هایی برای تعامل مثبت و سازنده و همین طور منفی و کوبنده یافت...[
به گزارش شبکه اطلاع رسانی راه دانا؛ به نقل از ندای اصفهان، بیشتر نظریه پردازان هویت ایران، بر این باورند که اسلام و سنت ایرانی، مهمترین سرچشمه های هویتی ایرانیان اند. در اینجا هویت به عنوان مقوله ای پویا و به معنای وجود احساس مشترک یا وجدان و شعور جمعی در میان عده ای از انسان هایی که یک واحد سیاسی یا ملت را می سازند؛ مد نظر است. هویت خاصیت گفتمانی دارد، یعنی همواره پرسش از کیستیِ خود، با پاسخ به کیستیِ دیگری و تاکید بر تمایزها شکل گرفته است و از سوی دیگر در مواجهه با دیگری، پرسش از هویت خود، معنای روشنتری دارد.
, شبکه اطلاع رسانی راه دانا, ندای اصفهان,کشور ما با سابقه ی تمدنی طولانی، دارای شرایط خاص هویتی است و می توان مساله هویت را در بستر تاریخی قبل و بعد از اسلام بررسی کرد. اهمیت بحث هویت، در این است که، مشخص شدن کیستی و برقراری نسبت میان گذشته و حال می تواند سازنده ی آینده باشد. به عبارت دیگر نگاه تمدنی تا حدود زیادی بر پایه هویت شکل می گیرد و ایرانی هرگاه نسبت دقیقی با هویت خویش پیدا کرده، دست به تمدن سازی زده است و هر گاه در تعاملات هویتی سردرگم مانده شکست خورده است؛ مثلاً شکل گیری و تداوم حکومت صفویه که منجر به تولید تمدن اسلامی ایرانی شد به عنوان یک نمونه ی خوب و اتفاقاتی که در سالهای مشروطه رخ داد به عنوان سردرگمی هویتی قابل تحلیل است.
,از آنجا که سال قمری از شمسی کوتاه تر است، گردش مناسبت ها موجب تقارن مناسبت های مذهبی و مناسبت های ملی می شود؛ به عنوان مثال در طی سالهای اخیر شاهد تقارن ایام عزاداری حضرت اباعبدالله الحسین و ایام نوروز، همچنین ایام فاطمیه و نوروز بوده ایم. در چند سال اخیر تقارن شب یلدا و مراسم عزاداری امام حسین (ع) موجب شده حجم عظیمی از پیامک های مناسبتی شب یلدا در جهت بازتولید این تعاملات باشد، بگونه ای که در این پیامک ها می توان نشانه هایی برای تعامل مثبت و سازنده و همین طور منفی و کوبنده یافت. از آنجا که هویت بصورت انتزاعی و جدای از فرهنگ و جامعه وجود ندارد بررسی آن می بایست در بطن فرهنگ و جامعه صورت پذیرد و از این رو پیامک های تولید شده توسط مردم که در فضای مجازی دست به دست می چرخد، می تواند بخوبی نشان دهنده ی بخشی از مهمترین مضامین بکار رفته باشد.
,در پارسی، شب یلدا به شبی می گویند که بلندترین شب سال است و زمین در مدار گردش به دور خورشید در موقعیت ۲۷۰ درجه قرار می گیرد و طول شب قریب ۱۴ ساعت می شود. یلدا کلمه ای سریانی، به معنای زایش، وقت و ولادت است. پارسیان همواره میترا (مهر) و ناهید (آناهیتا) را به عنوان دو فرشته مقرب درگاه ایزد، مقدس دانسته و احترام می گذاردند. میترا و آناهیتا تنها نمادی از راستی، درستی، نیکی و حقیقت بودند. ایرانیان باستان از این رو یلدا را جشن می گرفته اند که پس از آن روزها بلندترند و روشنی بر تاریکی غلبه می یابد. زرتشتی ها و آشوری های ایران هر دو، یلدا را سنت خود می دانند و پس از گسترش اسلام در ایران نیز زرتشتی ها تا مدتی، به شکل مخفیانه مراسم شب یلدا را برگزار می کردند. در طول تاریخ آئین یلدا با سنت و فرهنگ اسلامی ایرانی پیش آمده و امروزه مسلمانان ایرانی و دیگر ایرانی ها عموماً این سنت را برپا داشته و و رسومی چون دور هم جمع شدن، خوردن هندوانه و انار و آجیل و … را به جای می آورند.
,پیامک های دریافت شده را می توان در چهار دسته قرار داد:
,الف) پیامک هایی با زمینه سنت ستیزی و تاکید بر مذهب: در این پیامک ها بر مواردی چون عدم برگزاری جشن یلدا و بی ارزش و جعلی بودن یلدا تاکید می شود.
,مثلاً: «ارزش یلدا فقط اینه که یک دقیقه بیشتر برای اشک بر حسین (ع) و دعای فرج وقت هست.»، «امشب باید لهوف خواند به جای حافظ و سعدی» و «شب یلدا چنان باش خرابت نکنند/ غافل از واقعه کرب و بلایت نکنند.»
,در این دسته از پیامک ها به نوعی سنت ایرانی در برابر ارزش های اسلامی ناسازگار یا حداقل کم ارزش تلقی می شود و بر هویت اسلامی تاکید می شود. در نگاه گفتمانی این پیامک ها در بافت دوگانه ی ایرانی- اسلامی درک می شوند و مطمئناً در فضای گفتمانی جامعه زمینه های اسلام ستیزی و تاکید بر ایران باستان موجب شده است گفتمان مذهبی از خود دفاع کند و خود را در قالب پیامکها بازتولید کند. یعنی این پیامکها که بر گفتمان مذهب تاکید می کنند کارکردشان عملاً نفی گفتمان سنت ایرانی است. این دسته از پیامکها را می توان به زبان نظریه پردازان هویت «این نه آن» نامید.
,ب) پیامک هایی با زمینه مذهب ستیزی و تاکید بر سنت: در این پیامکها بر مفاهیمی چون شادی یلدایی، جشن اهورایی، بالندگی ایرانیان در برابر جاهلیت اعراب تاکید می شود.
,به عنوان مثال این پیامک بسیار بلند: «آریایی عزیز روزگاری که تولد دختر بی گناه مایه ننگ ملخ خوران بود و نفس کشیدن ساعتی بیشتر به طول نمی انجامید فرزندان ایران زمین بلندترین شب سال، شب تولد مینور الهه زن و میترا الهه خورشید را شب زنده داری می کردند. این شب و همه شب های پرستاره ایرانی بر شما مبارک» و «محفل آریاییتان طلایی، دلهایتان دریایی، شادی هایتان یلدایی، پیشاپیش مبارک باد این شب اهورایی، روی گل شما به سرخی انار.» همانگونه که در این پیامکها مشاهده می شود گفتمان سنت ایرانی با تاکید بر ایران پیش از اسلام و چسباندن اسلام به اعراب جاهلی سعی دارد خود را با مفاهیمی چون شادی، اهورا، گل و سرخی انار بازسازی کند. در واقع گفتمان سنت ایرانی علاوه بر بازنمایی سوگیرانه نسبت به اسلام خود را نیز در قالب مفاهیمی مثبت معرفی می کند. این دسته از پیامکها را می توان به زبان نظریه پردازان هویت «آن نه این» نامید.
,ج) پیامک هایی با زمینه تجمیع سنت و مذهب: در این دسته از پیامکها سعی شده هم به شب یلدا توجه شود و هم به ایام عزاداری اربعین امام حسین(ع).
,مثلاً: «هم شب یلدا را به صله رحم می پردازیم و هم فردا سینه برای پسر فاطمه (س) می زنیم تا کور شود چشم کسانی که می خواهند بین سنت ایرانی و اسلام فاصله بیندازند… » و «آخرین روزهای پاییزت بخیر و یلدایت پر از مهربانی/ اما یادت باشد این روزها خزان غنچه های عباس نیز هست.»
,می توان گفت این پیامکها در فضایی تولید شده که نسبت به جدال گفتمان های سنت و مذهب آگاهی وجود داشته است و سعی بر این بوده است که میان سنت و مذهب آشتی برقرار سازد. از دیدگاهی، تولید خود این پیامکها، علاوه بر اینکه نشان دهنده ی ستیز گفتمانی و آشتی گفتمانی است و در تحلیل گفتمانی جای می گیرد، نشان دهنده ی یکی از عناصر سنت ایرانی است. رجایی معتقد است: «اعتدال به معنای میانه روی (در برابر مفهوم بی حمیتی یا تندروی) و تساهل (در مقابلِ مفهوم تعصب و غیرسازی) از عناصر سنت ایرانی هستند». و این پیامک ها را می توان بازتاب دهنده ی میانه روی و پرهیز از غیرسازی تحلیل کرد. این دسته از پیامکها را می توان به زبان نظریه پردازان هویت «هم این هم آن» نامید.
,د) پیامک هایی با تاکید بر مفاهیم مشترک در سنت و مذهب: در این پیامک ها سعی شده است بر مفاهیمی مثل صله رحم، عدالت و مهربانی که در سنت ایرانی و اسلام مشترکاند تاکید شود.
,«یلدا زایش عدالت و مهربانی است» یا «این هم بهانه ای برای دور هم شاد بودن، یلداتون پر از امید و مهربانی» یا «آخر پاییز شد همه دم می زنند از شمردن جوجه ها! اما بشمار تعداد دل هایی که بدست آوردی، بشمار تعداد لبخندهایی که روی لب دوستانت آوردی، بشمار تعداد اشک هایی که از سر شوق و غم ریختی، جوجه ها رو بعدا با هم می شمریم» و «الله لا اله الا هو الحی القیوم، دعاهایت را اجابت کند آنکه آسمان را می گریاند تا گلی را بخنداند، روزهایت شاد شاد تقدیرت قشنگ، یلدا بر شما و خانواده مبارک».
,در واقع این پیامکها علاوه بر اینکه به قصد آشتی دادن تولید شده اند پا را فراتر گذاشته و بر عناصری دست گذاشته اند که یا در میان سنت و مذهب مشترک بوده است و یا مورد قبول طرفداران هر دو مسلک است. به عنوان مثال «امشب فال حافظ فراموش نشود» با هیچ کس سر ستیز ندارد و اتفاقاً حافظ اسطوره ای است که هم سند افتخار زبان و ملیت ایرانیان است و هم اشعار عرفانی او باعث شده متدینین اعتقاد خاصی به او داشته باشند. این پیامکها را می توان نوع خاصی از پیامکهای «هم این هم آن» دانست.
,ه) پیامکهایی با زمینه طنز، سرگرمی و عاشقانه: در این پیامکها بدون توجه به جشن آیینی یلدا و ایام عزاداری امام حسین (ع) طنزهای نامربوط یا پیامهایی عاشقانه تولید کرده اند.
,مثلاً «امشب جایی نری، می خوام بیام بشمرمت! آخه امشب شب آخر پاییزه» یا «هر کس شبی بی یار بنشیند شبش یلداست.»
,در این پیامک ها گاهی از زمینه ی شب آخر پاییز و شب یلدا برای کارکرد طنز و سرگرمی استفاده شده و گاهی نیز بر یاد یار تاکید و پیامک های عاشقانه تولید شده است. گاهی نیز مثل این پیامک «چه یلدایی؟چه برفی؟ چه فالی؟ بی تو اینجا همه شب یلداست؛ همه شب سرد است، همه شب فال مرا می گیرد، یاد آشفته تو» اهمیت عشق بیشتر از آنچه مردم به آن مشغول اند دانسته شده و مضمون مشترک این پیامک ها را می توان در قالب مفهوم «نه این نه آن» دانست. در تحلیل این پیامکها می توان آن را ذیل گفتمان تجدد قرار داد که در جامعه وجود دارد اما در این پیامکها بازنمایی آن بگونه ای نبوده که مفصل بندی گفتمان تجدد تکمیل شود.
,و) پیامکهایی با زمینه ی تجدد ستیزی: آنچه تا اینجا گفته شد مربوط به عناصر ملیت و مذهب بود. اما تعامل تجدد و سنت نیز در این پیامکها بخوبی بازنمایی شده است.
,به عنوان مثال این پیامک که در گویش لری تولید شده است بخوبی نشان دهنده ی نه به تجدد است: «قدیما زندگیمون با صفا بی/ دل مردم با هم آشنا بی» و در ادامه «نه همبر بی نه ای مرغ هلندی/ غذامون گردو و ماس و دووا بی/ نه قرصی بی نه شربت بی نه کپسول/ تلیکه بهترین دار و دوا بی/ بجای نوشابه و شیشه ی دلستر/ سر سفره یه کاسه دویگا بی/ خوشم اصلا نیا وی زمونه/ هموسو حالمو مهلی وجا بی/ شو چله پیشاپیش مبارک» یا این پیامک « اون وقت ها که بچه بودم شبهای یلدا همه خانواده دور هم جمع می شدیم، ما بچه ها کلی بهمون خوش می گذشت، همه چی عوض شده، دیگه خبری از اون روزا نیست.» این پیامکها نشان می دهد تعامل سنت اسلامی ایرانی با تجدد خود حدیث مفصلی دارد.
,در این بین آنچه مشاهده می شود این است که گفتمانها رابطه ی تخاصم دارند؛ بدین معنا که برای معرفی خود و بازنمایی دیگری بر عناصری تکیه می کنند که مرزی میان خود و دیگری می کشد و اصطلاحاً دست به غیرسازی می زنند. گفتمان مذهبی از سنت یک دیگری می سازد که انگار نسبتی با آن ندارد. گفتمان سنت نیز همین کار را با مذهب انجام می دهد و از آن غیرسازی می کند. این تخاصم ها به گفته رجایی به «عرصه ی آرا» تبدیل نشده اند تا مجموعه آنها گفتمان معاصر ایرانی را قوام دهد، بلکه به «عرصه ی کشاکش و یا معرکه ی جهان بینی ها» مبدل گشته اند که در عمل یکدیگر را خنثی کرده راه را برای اقدام جمعی سد نموده اند. اما در این تعاملات گفتمانی رویه هایی هم وجود دارد که تلاش دارند این تخاصم را پایان دهند و حتی فضا را به سمت مفصل بندی گفتمان جدیدی پیش برند. گفتمان اسلامی + ایرانی و گفتمان اسلامی ایرانی رویه هایی هستند که در برابر رابطه ی تخاصم گونه، که اقتضای فضای گفتمانی است، خوانش مجددی از رابطه ی اسلام و ایران ارائه دهند که اتفاقاً ریشه ی تاریخی دارد. در عصر کنونی انقلاب مشروطه، ملی شدن نفت و انقلاب اسلامی وقایعی هستند که هر کدام به نسبتی تلاش دارند خوانشی از رابطه ی اسلام و ایران ارائه دهند و موفقیت هر کدام از این وقایع نیز وابسته به همین رابطه است.
,
در سال های گذشته تبریک یلدا از روزهای بسیار قبل و حتی ماههای مهر و پاییز شروع می شد اما امسال خبری از پیام های تبریک پیشاپیش نیست. امسال شب یلدا با شروع امامت امام زمان (عج) همزمان شده است و بعید نیست به این فرایندها مشکوک شد؛ تولید آن همه پیامک و جملات شاد برای تبریک یلدا در شرایطی که با ایام عزاداری محرم و صفر مقارن شده بود و تولید نشدن هیچ پیامکی در امسال که شب یلدا با جشن امامت امام زمان (عج) مقارن شده، میتواند در راستای همین نزاع گفتمانی قابل تحلیل باشد.
__________
امین انگارده
,
, امین انگارده,
انتهای پیام/
]
ارسال دیدگاه