رمزپردازی نقوش نمادین گورستان اِرَمو شهرستان دره شهر+تصاویر
این کتابخانه سنگی یکی از غنی ترین گنجینه‌های اعتقادی و معیشت و به‌طورکلی فرهنگ بومی منطقه را به نمایش می گذارد. فرهنگی که در هیچ یک از کتب تاریخی و سفرنامه ها اشاره ای به آنها نشده است.[
به گزارش شبکه اطلاع رسانی راه دانا به نقل از سیمره خبر، عبّاس دولتیاری کارشناس ارشد باستانشناسی گفت: سنگ‌قبرها یکی از پررمز و بازترین منابع تاریخ گذشتگان به شمار میروند که برای یادبود مردگان ایجاد میشوند. سنگقبرهای هر منطقه و کشوری تحت تأثیر معماری و فرهنگ آن منطقه است. معرفی شخصیتها، آیات و احادیث، اشعار و سایر اطلاعات تاریخی که بر روی سنگ‌قبرها حکاکی شده مجموعة بسیار خوبی برای برسی تاریخ، فرهنگ و هنر مناطق مختلف است و حاکی از موقعیت اجتماعی، اعتقادات و باورهای مردم هر منطقه است که در اختیار بشر امروزی قرار گرفته است.
, شبکه اطلاع رسانی راه دانا, سیمره خبر،,
یکی از این محوطه باستانی گورستان اِرمُو در بخش ارمو از توابع شهرستان درهّشهر در ضلع جنوبی امامزاده بابا سیفالدین واقع‌شده است، با توجه به ساخت‌وسازهای دوران مختلف در امامزاده و گسترش محوطه امامزاده، بخشی از این گورستان در زیر قسمتهای مختلف ساختمانی و به‌ویژه غربی مجموعه بناهای خدماتی (متلها، مغازهها) قرارگرفته است. طبق آثار و شواهد و با توجه به مدارک مستند تاریخی سابقۀ این گورستان به قبل از دوران امامزاده باباسیف‌الدین (ع) میرسد و در زمان حیات خود بابا سیفالدین محل دفن مریدان وی بوده است در آن زمان این قسمت در کنار دروازۀ ورودی اِرمو قرار داشته است.
موقعیت گورستان اِرمُو درهّشهر، (الف، جهت نگاه به سمت جنوبغربی است، ب) جهت نگاه به سمت جنوب غربی است
بسیاری از سنگ قبور محوطه گورستان ارمو هنگام ساختن محوطه گورستان شهدای انقلاب اسلامی که در قسمت جنوبی امامزاده احداث شد، توأم با سنگهای قبرستانهای دیگر شکسته شده و در پی صفحه محوطه مذکور به کار رفت. مابقی قبور نیز به علل متعدد ازجمله باد، باران، عوامل انسانی شکسته شده یا سطح آنها فرسایش یافته امروزه شمار اندکی از آنها در محوطه باقیمانده است.
سنگ قبور از بین رفته توسط عوامل انسانی و عوامل طبیعی (باد و باران) گورستان اِرمُو درهّشهر
محوطهی مذکور گورستانی متعلق به دوران اسلامی است. آثار سطحی (سنگ‌قبرها و جهت آنها) و نیز فقدان مدارکی دال بر اینکه گورستان متعلق به دورههای قدیمیتر است، این مطالب را ثابت میکند. جهت همه گورهای گورستان شرقی – غربی هست. بعضی از قبرها دارای سنگهای نوشته با مضامین خاص و نیز متعلق به حداکثر یک قرن پیش است.
نمونه از سنگقبرهای تاریخدار متعلق به گورستان ارمو درهّشهر
موقعیت جغرافیایی درهّشهر:
استان ایلام با مساحتی حدود 19هزارو 86 کیلومترمربع از شمال به استان کرمانشاه، از غرب به کشور عراق، از جنوب به استان خوزستان و عراق و از شرق به استان لرستان محدود است و 425 کیلومتر مرز مشترک با کشور عراق دارد. درهشهرامروز از توابع استان ایلام است در عرض و طول جغرافیایی 33 درجه و 7 دقیقه و 47 درجه و 21 دقیقه در 142 کیلومتری جنوب شرقی شهرستان ایلام و 35 کیلومتری غرب شهرستان پلدختر، در جوار ویرانههای شهر قدیم و در غرب آن بناشده است، گورستان اِرمو در قسمت شرقی شهر درهّشهر و در مسیر جاده درهشهر به پلدختر قرار دارد و زمینهای بسیار حاصلخیز کشاورزی در این منطقه واقع‌شده‌اند.
آن‌چنان در بررسی متون جغرافیایی و باستانشناسی مشخص است همواره این مکان موردتوجه جهانگردان و مسافرانی بوده که قدم به خاک لرستان می نهادند. از مهم‌ترین این افراد میتوان دمورگان)، راولینسن و استین ) اشاره کرد، آقای دمورگان نه تنها تاریخ این شهر را به دوره ساسانی منسوب می دارند بلکه پیشینه ساخت آن را به دوره عیلام عقب برده و آن را ماداکتو دومین پایتخت عیلام معرفی می کند.
لازم به ذکر است یادآور شوم هم اکنون مردم بومی شهر «درهّشهر» برخلاف آنچه خانم سیمین لک پور به اشتباه در صفحه 12 کتاب کاوش و پ‍پژوهش‌های باستانشناسی درهّشهر از زبان مردم بومی آن را «سیمره» نوشته؛ آن را کَلِکْ (خرابه) و ماداکتو مینامند. راولینسون نیز که از خرابههای سیمره بازدید کرده، با توجه به روایات محلی و مقایسه آن با شهر ساسانی سیروان در نزدیکی سیمره، آن را متعلق به دوره ساسانی می داند استین نیز خرابههای شهر سیمره را متعلق به دوره ساسانی دانسته و به‌احتمال وجود آثار اشکانی در این محل اشاره می کند.
نخستین بررسیهای باستانشناسی در سیمره در سال 1362 هجری شمسی از طرف سازمان میراث فرهنگی کشور به سرپرستی آقای سیفالله کامبخش انجام گرفت، وی علاوه بر برسی، به گمانه زنی پراکنده و تعیین نقشه ای عرصه و حریم شهر پرداخت. نخستین فصل کاوش باستانشناسی سیمره در سال 1374 هجری شمسی به سرپرستی نصرت الله معتمدی آغاز گردید و پس‌ازآن 9 فصل کاوش به سرپرستی خانم سیمین لکپور در این منطقه صورت گرفت.
براساس نتایج کاوشهای خانم لکپور و با توجه به آثار معماری، عناصر تزیینی وابسته به معماری و نیز سفالهای به‌دست‌آمده، شهر سیمره متعلق به دوران اسلامی بین نیمه قرن دوم تا چهارم هجری بوده و آثار مربوط به اشکانی و ساسانی از آن به‌دست‌آمده نیامده است. آخرین برسیهای انجام‌شده در شهرتاریخی درهّشهر شاهد به دست آمدن سفالهای از دوران مس و سنگ جدید، عیلامی، پارت و اشکانی و قرون اولیه اسلامی (از فتح اعراب تا قرن هفتم) است.
بررسی منطقه :
براساس طرح سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان ایلام، بخش غربی شهرستان درهّشهر، واقع در محدوده بخش مرکزی (اِرمُو)، منطقه مورد برسی به شمار میآید. این منطقه از جنوب به جاده اصلی پلدختر به درهّشهر، از شمال به رودخانه سیمره، از غرب و شرق به پادامنه‌های کبیرکوه محدود است.
این منطقه کوهستانی دارای چشمه های فراوان و رودخانه هایی است که پس از به هم پیوستن، رودهایی مثل دَمان را به وجود میآورند که به رودخانه سیمره میریزند. جنگلها و بیشه های نسبتاً انبوه منطقه زمینه مناسبی را برای حضور عشایر فراهم آورد. در بررسی و شناسایی حوزه شرقی بخش مرکزی درهّشهر، توسط نگارندگان برای نمونه جمع‌آوری و مطالعه سفالهای مطالعه سفالهای دوره اسلامی شهر تاریخی سیمره، بیست‌وسه محوطه باستانی اعم از گورستان، محوطه و بنا شناسایی گردید. طیف زمانی محوطه های مذکور از عصر مس و سنگ جدید تا دوران اسلامی متأخر را در برمی‌گیرد. در میان بیست‌وسه محوطه شناسایی‌شده، چهار محوطه متعلق به دوران پیش‌ازتاریخ، هشت محوطه مربوط به دوران پارت ساسانی و پنج محوطه مربوط به ساسانی- اسلامی و شش محوطه مربوط به دوران اسلامی متأخر هست
ویژگی‌های عام سنگقبرهای گورستان اِرمو:
حوه استقرار سنگ‌قبرها ، شکل و پیکره سنگ‌قبرها ، نوع حجاری و پرداخت سنگ، نوشتار و آرایش خطوط ، نقوش، اشکال و مفاهیم نهفته در تصاویر.
انواع سنگ قبرهای، قبرستان اِرمُو ازنظرنحوه استقرار:
سنگ مزارهای قبرستان اِرمُو به دو شیوه خوابیده (افقی) و ایستاده (عمودی) هستند. که در بعضی مناطق در یک قبر ترکیبی از این دو را با یکدیگر مشاهده میکنیم ، در نمونه های ترکیبی یعنی مواردی که هم سنگ عمودی و هم سنگ افقی با یکدیگر به‌کاررفته‌اند معمولاً به معرفی و شرح‌حال متوفی مربوط می شود.
این سنت یعنی به کارگیری سنگ عمودی به‌عنوان سنگ مزار و اینکه از چه هنگام و به چه منظوری به سنگ افقی تبدیل‌شده یا اینکه کدام‌یک بر دیگری تقدم و تأخر دارند را نمیتوان به‌طور دقیق برسی کرد. با توجه به سنگ مزارهای گورستان ارمو و مقایسه آن با نمونه های مشابه و همزمان آن در گورستانهای چون آبدانان ، نهارخوران گرگان، گورستان سفیدچاه بهشهر ، بقعه شیخ امین الدین جبرائیل کلخوران و بهخصوص سنگقبر امیر اویس آل نوشیروان در دشت محال اردستان، این مطلب قابل دریافت است.
قبری با دو سنگقبر به روش خوابیده (افقی) و ایستاده (عمودی)، گورستان اِرمُو درهّشهر
سنگ قبور عمودی، الف و ب گورهای محوطهای 140 آبدانان، پ محوطه کونه کل 2 آبدانان
سنگ قبور عمودی، گورستان اصلی سفیدچاه
شکل و پیکره سنگ قبور گورستان اِرمُو:
الف- سنگهای افقی:
سطح فوقانی سنگهای افقی معمولاً به شکل مستطیل و بیضی بوده(تصویر شماره 1و2) که بنابر سنتهای رایج و اعتقادات بومی طراحی و اجرا گشتند. این قبیل سنگها گاه با قطر کم (10 سانتیمتر) یا با قطر زیاد (50 سانتیمتر)که شکل کلی مکعب مستطیلهای توپُر را تشکیل می دهند.
سنگقبرهای افقی گورستان اِرمُو از منظری دیگر به دو شکل محرابی (با سطح مسطح- کتابی) تقسیم می شوند(تصویر شماره 3) که در ایران دارای پیشینه معماری است. طرح محراب که در اصل متعلق به دوره میتراییسم است. ایجاد مهراب و پرستشگاه و شکل نیم‌دایره (فریژی یا کلاه شکسته) قسمت بالای آن از مشخصات معماری مدیترانه است و مدیترانه درگذشته مرکز قلمرو آیین مهر بوده است. در این صورت محراب یک امر کاملاً مسیحی و بودائی نیست بلکه به سبک معماری معابد مهری بازمی‌گردد، دکتر مقدم نیز منشأ محراب و مهرابهای معابد مهری ذکر کرده و محراب را معرب «مهراب»می‌دانند .
اولین سند مکتوب که در آن به محراب به‌عنوان جایگاه مقدس اشاره شد قرآن کریم است که در تمامی موارد مربوط به‌پیش از اسلام و پیامبران پیش از حضرت محمد (ص) است.
از سوی دیگر دکتر مقدم معتقد است که لفظ محراب معرب مهراب است، در متون تفسیر قرآن آمده از مصدر محاربه گرفته‌شده برای اینکه نمازگزار هنگام نماز با شیطان جنگ می کند، در لسان ابن منظور معانی مختلفی ازجمله: ارجمندترین جا در یک اتاق، ارجمندترین جای مجلس، بلندترین اتاق در یک‌خانه، نیایشگاه یهودیان، کنام یا زیستگاه شیر، خلوتگاه پادشاه برای محراب ذکرشده است، الاصمعی روایت کرده که عرب قصر را به خاطر شریف بودنش محراب نامند ، همچنین محراب را به معنای فرورفتگیهای طاقچه مانندی که بتها را در آن قرار میدادند آوردند .
علامه طباطبایی در تفسیر آیه 13 سوره سباء نوشتهاند کلمه (محاریب) جمع محراب است، که به معنای نمازگاه و محل عبادت است، عدهای از مفسران نیز معتقدند محراب محل ویژه‌ای است در معبد که برای امام آن معبد یا افراد خاصی در نظر گرفته می شود، از سوی دیگر محراب به معنای تمام معبد آمده که جایگاه مبارزه با هوای نفسانی و شیطان است .
برخی مفسرین کلمه محراب را بالاخانه یا شاه‌نشین معنی کرده اند، محراب درواقع پیشگاه مجلس یا صدر اتاق، محل نماز و عبادت زرتشتیان است؛ اما امروزه محراب درواقع در جهت قبله است و بنابر آیات قرآن چنین استنباط می شود که پنجرهای است به‌سوی نور (امروزه نیز در بسیاری از نقاط مردم هنگامی‌که به زیارت اهل قبور میروند، با سنگ یا گچ طرح پنجرهای را روی سنگ ایجاد می کنند که جهت ورود نور به قبر متوفی است. و چون در باور زرتشتی و اسلامی نور نماد خداست، در پیرامون محراب مساجد آیه های از سوره نور و در مرکز طاق آن قندیل یا چراغ دان اجرا می شده است.
پیشینه این سنگقبر در منطقه به دوران تاریخی اشکانی و ساسانی و تا صفویه میرسد. نمونه این سنگ‌قبرها درگورستان اِرمُو قبرهای متعلق به قرون متأخر اسلامی روداریم که بر روی سنگهای این گورستان انواع نقوش مربع، مستطیل، تسبیح، مُهر نماز، آبپاش، ترنج، شانه، کریکت قالیبافی و شکل ترنج، قلیان، خنجر را داریم که نشان دهند این است که متوفی شیعه بودن فرد متوفا و اسلحه نماد آمادگی جهاد و جنگ طبق علیه کفر بوده است، این نوع نقوش قبور مشابه نقوش قبرهای محوطه شهیدگاه بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی و نقوش قبور شهید اقبال زینیوند شهرستان درهّشهر است.
نوشتار و آرایش سنگ قبور نمادین سنگ قبور ارمو درهّشهر
پس از اسلام، از سده چهارم هجری به بعد بر سنگ قبور حکاکی شد. که چه پیش از اسلام و چه پس‌ازآن، دریچهای رو به خداست و حقیقت هستی تلقی می شده و کندن تصویر آن بر سنگ‌قبرهابی‌ارتباط نیست،از قرن 4 تا 6 هجری روی سنگ‌قبرها کنده کاریهایی دیده میشود که نقوش مشابه پارچه های سلجوقی دارد.
بهترین نمونه آن‌ی ک سنگقبر است که از سنگ دگرگون‌شده درجه پایین که به نام اسلیت از مجموعه دگرگونی شیستهای کبیر کوه معروف است به رنگ قهوهای ساخته‌شده است و فرم نقوش محرابی که با خطوط زیگزالی پرشده است و نقش گل چند پر که در فواصل بین آن‌هاقرارگرفته است.
در فرم محراب کوچک‌تر نقش زیگزالی با تراکم بیشتر پیاده‌سازی شده است و نقش نیم‌دایره و فرم انتزاعی برگ در فواصل آنها قرار دارد و در مرکز محراب فرم شبیه به درخت که از خطوط هندسی ایجادشده است و دوگل در بین آنها قرار دارد احاطه‌شده است. طرح صندوقی (مکعبی) نیز از صندوقهای چوبی و فلزی که بیشتر از دوران تیموری متداول می شود و نمونههای از آن در محوطه قبور روستای قلعه تسمه از توابع شهرستان درهّشهر مربوط به 1300 هجری قمری، آرامگاه امامزاده عباس ساری مربوط به قرن 8 هجری قمری، امامزاده یحیی متعلق به قرن 8 هجری قمری و منبت تلفیقی شش پر و شش‌ضلعی صندوق امامزاده زین‌العابدین متعلق به قرن 9 هجری قمری، همچنین یکی از قالب‌های صندوق شاهزاده حسین ساری متعلق به قرن 9 هجری قمری به شکل صندوق چوبی وجود دارد.
ب- سنگهای عمودی: خود به چند گروه تقسیم می شوند:
سنگهای عمودی کلاه فریژی (شکسته)، سنگهای مکعبی، سنگهای استوانهای
سنگهای مسطح عمودی:
همان‌طور که گفتیم این دسته از سنگها دو کارکرد داشته اند، حالت اول سنگ عمودی خود در حکم یک سنگقبر کامل بهشمار میآید که کلیه اطلاعات و احیاناً تصاویر مهم بر روی آن درج‌شده است. یکی از قابلیتهای این نوع سنگهای ایستاده، استفاده از هر دو روی سنگ است. (یعنی هر دو طرف سنگ جایگاه اطلاعات و نوشتار و تصاویر هست).
نمونه های از این نوع سنگ قبور در گورستان ارمو، شهید اقبال زینیوند درهّشهر، سنگ قبور آبدانان یافت شده که قابل‌مقایسه با سنگ قبور سفیدچاه بهشهر ومحوطه باستانی شهریری (روستای پیرازمیان مشکینشهر) مربوط به هزارهای دوم پیش از میلاد یافت شده است،که رو و گهگاه هر دو طرف سنگهای قبر و یادمان عمودی مسطح با نقوش انسانی همراه با خنجرهایشان حک‌شده‌اند.
نوع حجاری و پرداخت سنگ‌قبرها:
شیوه حکاکیها و ایجاد نقوش به دو صورت برجسته و گود (کنده) است که در نوع برجسته اطراف نقوش را حکاکی میکردند تا نقش جلوه بیشتری داشته باشد و این کار دقت و زمان زیادی را می طلبید. نوع گود نیز مشخص است که نقوش را در سنگ حکاکی میکردند تا مشخص شود. این روش در مقایسه با نوع برجسته دقت و زمان زیادی نیاز نداشت و بیشتر برای ایجاد قاببندیها و احادیث و نقوش خاص و کوچک مورداستفاده قرار می گرفت.
نوشتار و آرایش سنگ قبور:
سنگقبرهای هر منطقه و کشوری تحت تأثیر معماری و فرهنگ آن منطقه است. مثلاً سنگقبرهای اسپانیا و آفریقا دارای قوسهای هلالی نعل اسبی است که برگرفته از معماری خاص این مناطق است.
یکی از مهم‌ترین مواردی که به لحاظ مردم‌شناسی حائز اهمیت است وجود نقوش کندهای بر روی سنگقبرهای عمودی و افقی است، سنگ قبور عمودی به‌صورت قاب‌بندی‌هایی که در بخش پیشانی عمدتاً بافرم نقوش انتزاعی کلاه مهری، نقوش برجسته زنجیر مانند، فرم گیاهی، مهر، تسبیح، خنجر، شمشیر، قیچی، شانه، بتهجقه، ترنج، نقش انسان، نقش انسان اسب سوار اسلحه، نقوش مربع، مستطیل، دایره، قیچی، نقش شانه، کریکت قالیبافی، تزیین حلزونی، مقرنسهای لانه‌زنبوری، خطوط موازی، متقاطع، مورب، منحنی، زیگزاگ، کنده‌شده و در بخش پایین آیات قرآنی درون قاب بر سنگ نقر شده و گهگاه در گوشه ها نیم ستونهایی در سنگ ایجادشده است، اما سنگ مزارهای افقی عمدتاً به دو شیوه قاب بندیهای منقوش محرابی و قاب بندیهای مزین به آیات و احادیث است که بر سطح موازی با زمین، بر روی سنگ حک‌شده است.
نوشتار و آرایش سنگ قبور نمادین سنگ قبور ارمو درهّشهر
کادرها (قابها):
هدف از اجرای قابها، تعریف حریمی جهت ساماندهی کتیبهها و نقوش است. قابها روی سنگهای عمودی و افقی اجرا میشدند، اما از دوره پهلوی بدین سو، به دلیل رویکرد عام هنرمندان در حذف تزیینات، استفاده از آنها رو به کاهش نهاد.
در گورستان ارمو قابها هماهنگ با ابعاد سنگ، به لحاظ طراحی متنوع شده است.
این طرح و قاب بندیها سه ویژگی مشترک دارند:
- مانند خود سنگ قبورشان، دارای تناسب به شکل مستطیل هستند.
- یک خط تقارن در محور طولی (و به‌ندرت در محور عرضی) دارند.
- شکل آنها شبیه درگاهی طاقدار (کلاه فریژی یا محرابی) است.
طرح محرابی درواقع شامل کادر مستطیلی بر روی‌هم چسبیده یا به‌صورت مجزا هستکه دیک قسمت آیه، حدیث یا سال و مشخصات فرد متوفی نقر شده و در کادر دیگر که بزرگ‌تر است قاببندیهای با طرح محرابی ایجادشده که نقوش مختلفی را در آن حک کرده اند.
نقوش و علائم:
علاوه بر کتیبه ها، نقوش سنگ‌قبرها نیز کمک به شناسایی موقعیت اجتماعی، جنسیت و شغل متوفی و ثبت وقایع تاریخی می کند و تنها برای تزیین سطوح سنگقبر نیست، بی‌شک این تصاویر و نقوش علاوه بر موارد ذکرشده، دارای معانی فلسفی خاص هستند که تحت تأثیر عقاید مذهبی، روایات و باورهای مردم شکل‌گرفته است.
همچنین نقش مذکور درواقع تجسم آثار معماری و حجم سه‌بعدی در فضای دوبعدی است. این موضوع را با توجه به نوع ایجاد شدن نقوشی چون مقرنسها بر بخش پیشانی سنگ یادمان عمودی و همچنین قاب محرابی ساده، مقرنس مانند و برگ نخلی یا به‌عبارت دیگر پرطاووسی میتوان دریافت. نمونه این نوع تزئینات در مقابر نهارخوران گرگان، مقابر پیرامون بقعه شیخ کلخوران اردبیل، مقابر محوطه شهیدگاه پیرامون بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، گورستانهای متأخر اسلامی آبدانان، مقبره امیر اویس آل نوشروان واقع در اردستان، روستای اونار مشکینشهر، می توان دید .
به طورکلی نقوش به‌کاررفته بر روی سنگقبرهای گورستان اِرَمو درهّشهر را به پنج گروه میتوان تقسیم نمود که عبارتنداز:
نقوش گیاهی (استلیزه شده)، حیوانی، هندسی، نمادین، انسانی.
نقوش گیاهی که بیشترین و متنوعترین نقوش را شامل میشود که درواقع از پیچکها، برگهای اسلیمی و ختایی هستند. نقوش مزبور یادآور حجاریهای ایوان بزرگ طاق‌بستان است که در آن گل و برگهای نیلوفر از زمین رو به سمت بالا کشیده شده است. درواقع «گل» و «برگ» و «درخت» نشانه سبزی وزندگی است و نمایانگر خوش‌یمنی و روزگار نیک است.
نقوش هندسی بعد از نقوش گیاهی بیشترین نوع نقوش مورداستفاده بر روی سنگ قبور اِرَمو درهّشهر که شامل نقوش دایره و نقوش شبیه برگ، خطوط زیگزاگ،مارپیچ، مورب، مستطیل، مثلث، امواج و محارب داخلی، خطوط موازی، مورب، دایره، مربع است
. به اعتقاد پیشینیان روان مرده به آسمان صعود کرده و در خورشید و ماه و ستاره مسکن میگزیند. ازاینجا می توان علاقه انسان اولیه را به نمایش خورشید و حیوانات منسوب به آن مانند اسب یا قاطر برای سفر آخرت در تزئینات دریافت (. همچنین کادرهای سطح قبور که به شکل مربع یا مستطیلی یا طرح محرابی است. نقش خورشید که مظهر نور و گرما و جاودانگی و شکوه سلطنت است بر روی قبور به شکل دایره دیده می شود.
نقوش انسانی که در حد نادر انگشت شمارند بالباس خاص این دوران مشخص است که به‌صورت ایستاده است و نشان دهند مذکر بودن متوفی، شهید و همچنین نشان از شکارچی یا جنگجو بودن وی است. نقوش حیوانی نیز مانند نقوش حیوانی خیلی کم است که شاملاسب یا قاطر است که درواقع نشان از روح حیات متوفی، جان، عبور از یک مرحله یا جهان به دیگری، روح نور، عفت، معصومیت، نجابت، صلح و خیز برداشتن در میان ابرها به‌منزلهبزرگ‌تریندل‌بستگی ساکنان آن منطقه برای حاصل خیزی کشتزاران بوده استهست. همچنین اسب درواقع نشانهی میل و عشق به زندگی و گوه ایمانش به از سرگرفتن زندگی در جهان دیگر است .
نقوش نمادین ازجمله نقوش قابل‌بحث است که کمتر بدان پرداخته‌شده است، در گورستانهای هم‌دوره و مشابه با گورستان ارمو درهّشهر، همچون گورستان شهید اقبال زینیوند واقع در شهرستان درهّشهر، گورستانهای متأخر دوره اسلامی آبدانان، گورستان سفیدچاه بهشهر مازندران، نهارخوران گرگان و دارالسلام شیراز مشابه این نقوش ولی به نسبت کم دیده‌شده است که عمدهترین معانی این نقوش به ماهیت و جنسیت و شغل فرد متوفی دلالت دارد،
ضمن اینکه م یتواند دعا یا آرامش، رحمت و خوش‌یمنی را برای متوفی در جهان دیگر طلب کند. نقوشی چون دایره، آینه، آبپاش، قلیان ، میخ، مربع، چکش، تبر، ترازو، دوک نخ‌ریسی، کریکت قالیبافی، شمشیر، خنجر، تیر و کمان، نیزه است، دوایر یا نقش خورشید نشانه آزادگی، تیشه نشانه بنایی، تیغ و آینه نشانه آرایشگر بودن است به‌طورکلی عمده ترین مفهومی که از نقوش بهخصوص نمادین می توان استنباط کرد، درواقع طلب بخشش و رحمت و باریدن نور الهی بر قبر متوفی است. سایر مفاهیم نقوش اشاره به شغل و جایگاه و جنسیت متوفی است. سنگقبر مردان با اشکالی مانندخنجر، شمشیر، تفنگ، اسب و سنگقبر زنان با اشکالی مانند شانه، قیچی و آینه مشخص میشود؛ که این نقوش حتی برای افراد عادی و بیسواد هم قابل‌فهم است.
نوشتار و آرایش سنگ قبور نمادین (آبپاش، دوایر متحدالمرکز، مستطیل، قلیان) در سنگ قبور ارمو درهّشهر
نتیجه گیری:
گورستان اِرَمو واقع در بخش مرکزی شهرستان درهّشهر از منحصربه فردترین گورستانهای قرن متأخر اسلامی هست که در شمال شرقی شهرستان درهّشهر قرارگرفته است. تزئینات روی سنگ قبور به دو صورت کتیبه‌نگار و نقوش متنوع نشان دهند ماهیت و موقعیت اجتماعی و مذهبی متوفیان است؛ که به دو شیوه گود و برجسته بر روی سنگ ایجادشده است. سنگ‌قبرهایارمو درهّشهر به برگه‌های صندوقی، کتابی و محرابی است. با شاهکارهایی از نقوش متنوع و بی‌همتانی که قلم هنرمندان حکاک این مرزوبوم آن را خلق کرده‌اند. نقوشی که از طبیعت سرشار وزندگی ساده و بی‌پیرایه مردم این سرزمین سرچشمه گرفته، کتابخانه سنگی بی‌نظیری را از هنر، معیشت و اعتقادات آنان خلق کرده که تحسین هر بیننده‌ای را برمی‌انگیزد.
این کتابخانه سنگی یکی از غنیترین گنجینه‌های اعتقادی و معیشت و به‌طورکلی فرهنگ بومی منطقه را به نمایش می گذارد، فرهنگی که در هیچ‌یک از کتب تاریخی و سفرنامهها اشارهای به آنها نشده و چنان صادقانه و زیبا حکایت مرگ وزندگی مردمان بومی را به تصویر کشیده که به‌راحتی میتوان زیبایی و سادگی روح زندگی مردمان سالهای دور این ناحیه را بازسازی کرد.
سنگ نشانها که هرکدام خلاصهای از زندگی دنیوی و آرزوهای زندگی جاودانی صاحب گور را به نمایش میگذارد و توسط حکاکان بومی خلق‌شده‌اند، حکاکان هنرمندی که بهنظر میرسد در همین منطقه زندگی کرده و با توجه به طبیعت منطقه که به لحاظ کوهستانی بودن از مسیر تقاطع فرهنگها تا حدود بسیار زیادی به دور وغنای بومی خود را حفظ کرده است از نمادهایی بهره بردهاند که در اقصی نقاط گیتی از آن استفاده‌شده گویا مفهوم آنها یکی یا به هم بسیار نزدیک است.
گویا نمادها در ناخودآگاهی ریشههای عمیق دارند با منشأ زندگی و تخیل جوش‌خورده‌اند بدین معنی که مبین رشتههای جادویی و روحانیای هستند که نخستین آدمیان را به جهان میپیوندند. نخستین تصاویر که بشر خلق کرد و پژوهشگران برای جستجو و کشف آنها اولویت قائل بودند و در وهله اول مطمع نظر قرار گرفتند، نمودگار حس انتزاع گرایی آدمهای بدوی یا اولیه است.
سنگقبرهای از قرون متأخر اسلامی در کنار سنگ قبور دوره معاصر در این قبرستان بازگوکننده و گواه بر این است این قبرستان در دورههای بعدی تا زمان حال موردتوجه عمیق بوده است. طرح سنگها بخصوص مقرنسهای حاشیهای، فرم لچکی، فرم محرابی یادآور عناصر معماری و سایر تزئینات به‌کاررفته در جایجای بقعه امامزاده است.
به‌طورکلی نقوش سنگقبرهای گورستان محوطه امامزاده باباسیف‌الدین ارمو درهّشهر شباهت فراوانی با بیشتر گورستانهای همدورة خود، ازجمله با نقوش سنگ قبور شهید اقبال زینیوند، وحدت آباد، و شیخ مکان از توابع شهرستان درهّشهر، گورستانهای متاخر دوره اسلامی آبدانان، گورستان سفید چاه بهشهر مازندران، نهارخوران گرگان، نقوش قبرهای محوطه شهیدگاه بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی و بعدازآن گورستان دارالسلام شیراز (به لحاظ نقوش گیاهی و بهخصوص نقش انسانی، نقوش نمادین و حتی قاببندیهای نوع برگ و گیاهی انتزاعی) و با سنگقبر انوشیروان در اردستان (به لحاظ قاببندی به شکل محراب و مقرنسکاریهای بالای سنگ عمودش کنار سنگقبر) و قبور آرامگاه شیخ شهابالدین اهری، در اهر و بهخصوص سنگقبر خود شیخ (که شباهت بیچون و چرایی با برخی از سنگ قبور گورستان ارمو دارد مخصوصاً نقش دوایر به شکل بتهجقه بر روی آن)، همچنین با نقوش سنگ مزارهای بقعه شیخ کلخوران اردبیل (به لحاظ قاببندی و طرح محرابی) شباهت فراوانی دارد.
گورستان ارمو درهّشهر ازنظر تنوع نقوش و کیفیت اجرای آن و نوع سنگهای به‌کاررفته در آن، نسبت به گورستانهای مشابه و مذکور در سطح بهتر و بالاتری است. در اینجا باید به این نکته توجه شود که گورستان ارمو به لحاظ نقوش نمادین و هندسی و نقوش گیاهی استلیزه شده به‌کاررفته در آن از تنوع و کمیت بالایی برخوردار است و در مقابل نقوش انسانی و حیوانی در آن کم است. مفهوم کلی نقوش بیانگر طلب جاودانگی، سعادتمندی و پرواز و آزادگی و آمرزش و بارش نور و رحمت الهی برای فرد متوفی است. ضمن اینکه سایر مفاهیم نقوش اشاره به شغل و جایگاهش در جامعه و جنسیت متوفی است. همچنین باید متذکر شد که وجود علائم نمادین مهر، تسبیح، آبپاش نشان از مسلمان و شیعه بودن مردم این منطقه را بعد از فتح اسلام می باشد.
پایان پیام/
یکی از این محوطه باستانی گورستان اِرمُو در بخش ارمو از توابع شهرستان درهّشهر در ضلع جنوبی امامزاده بابا سیفالدین واقع‌شده است، با توجه به ساخت‌وسازهای دوران مختلف در امامزاده و گسترش محوطه امامزاده، بخشی از این گورستان در زیر قسمتهای مختلف ساختمانی و به‌ویژه غربی مجموعه بناهای خدماتی (متلها، مغازهها) قرارگرفته است. طبق آثار و شواهد و با توجه به مدارک مستند تاریخی سابقۀ این گورستان به قبل از دوران امامزاده باباسیف‌الدین (ع) میرسد و در زمان حیات خود بابا سیفالدین محل دفن مریدان وی بوده است در آن زمان این قسمت در کنار دروازۀ ورودی اِرمو قرار داشته است.
موقعیت گورستان اِرمُو درهّشهر، (الف، جهت نگاه به سمت جنوبغربی است، ب) جهت نگاه به سمت جنوب غربی است
بسیاری از سنگ قبور محوطه گورستان ارمو هنگام ساختن محوطه گورستان شهدای انقلاب اسلامی که در قسمت جنوبی امامزاده احداث شد، توأم با سنگهای قبرستانهای دیگر شکسته شده و در پی صفحه محوطه مذکور به کار رفت. مابقی قبور نیز به علل متعدد ازجمله باد، باران، عوامل انسانی شکسته شده یا سطح آنها فرسایش یافته امروزه شمار اندکی از آنها در محوطه باقیمانده است.
سنگ قبور از بین رفته توسط عوامل انسانی و عوامل طبیعی (باد و باران) گورستان اِرمُو درهّشهر
محوطهی مذکور گورستانی متعلق به دوران اسلامی است. آثار سطحی (سنگ‌قبرها و جهت آنها) و نیز فقدان مدارکی دال بر اینکه گورستان متعلق به دورههای قدیمیتر است، این مطالب را ثابت میکند. جهت همه گورهای گورستان شرقی – غربی هست. بعضی از قبرها دارای سنگهای نوشته با مضامین خاص و نیز متعلق به حداکثر یک قرن پیش است.
نمونه از سنگقبرهای تاریخدار متعلق به گورستان ارمو درهّشهر
موقعیت جغرافیایی درهّشهر:
استان ایلام با مساحتی حدود 19هزارو 86 کیلومترمربع از شمال به استان کرمانشاه، از غرب به کشور عراق، از جنوب به استان خوزستان و عراق و از شرق به استان لرستان محدود است و 425 کیلومتر مرز مشترک با کشور عراق دارد. درهشهرامروز از توابع استان ایلام است در عرض و طول جغرافیایی 33 درجه و 7 دقیقه و 47 درجه و 21 دقیقه در 142 کیلومتری جنوب شرقی شهرستان ایلام و 35 کیلومتری غرب شهرستان پلدختر، در جوار ویرانههای شهر قدیم و در غرب آن بناشده است، گورستان اِرمو در قسمت شرقی شهر درهّشهر و در مسیر جاده درهشهر به پلدختر قرار دارد و زمینهای بسیار حاصلخیز کشاورزی در این منطقه واقع‌شده‌اند.
آن‌چنان در بررسی متون جغرافیایی و باستانشناسی مشخص است همواره این مکان موردتوجه جهانگردان و مسافرانی بوده که قدم به خاک لرستان می نهادند. از مهم‌ترین این افراد میتوان دمورگان)، راولینسن و استین ) اشاره کرد، آقای دمورگان نه تنها تاریخ این شهر را به دوره ساسانی منسوب می دارند بلکه پیشینه ساخت آن را به دوره عیلام عقب برده و آن را ماداکتو دومین پایتخت عیلام معرفی می کند.
لازم به ذکر است یادآور شوم هم اکنون مردم بومی شهر «درهّشهر» برخلاف آنچه خانم سیمین لک پور به اشتباه در صفحه 12 کتاب کاوش و پ‍پژوهش‌های باستانشناسی درهّشهر از زبان مردم بومی آن را «سیمره» نوشته؛ آن را کَلِکْ (خرابه) و ماداکتو مینامند. راولینسون نیز که از خرابههای سیمره بازدید کرده، با توجه به روایات محلی و مقایسه آن با شهر ساسانی سیروان در نزدیکی سیمره، آن را متعلق به دوره ساسانی می داند استین نیز خرابههای شهر سیمره را متعلق به دوره ساسانی دانسته و به‌احتمال وجود آثار اشکانی در این محل اشاره می کند.
نخستین بررسیهای باستانشناسی در سیمره در سال 1362 هجری شمسی از طرف سازمان میراث فرهنگی کشور به سرپرستی آقای سیفالله کامبخش انجام گرفت، وی علاوه بر برسی، به گمانه زنی پراکنده و تعیین نقشه ای عرصه و حریم شهر پرداخت. نخستین فصل کاوش باستانشناسی سیمره در سال 1374 هجری شمسی به سرپرستی نصرت الله معتمدی آغاز گردید و پس‌ازآن 9 فصل کاوش به سرپرستی خانم سیمین لکپور در این منطقه صورت گرفت.
براساس نتایج کاوشهای خانم لکپور و با توجه به آثار معماری، عناصر تزیینی وابسته به معماری و نیز سفالهای به‌دست‌آمده، شهر سیمره متعلق به دوران اسلامی بین نیمه قرن دوم تا چهارم هجری بوده و آثار مربوط به اشکانی و ساسانی از آن به‌دست‌آمده نیامده است. آخرین برسیهای انجام‌شده در شهرتاریخی درهّشهر شاهد به دست آمدن سفالهای از دوران مس و سنگ جدید، عیلامی، پارت و اشکانی و قرون اولیه اسلامی (از فتح اعراب تا قرن هفتم) است.
بررسی منطقه :
براساس طرح سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان ایلام، بخش غربی شهرستان درهّشهر، واقع در محدوده بخش مرکزی (اِرمُو)، منطقه مورد برسی به شمار میآید. این منطقه از جنوب به جاده اصلی پلدختر به درهّشهر، از شمال به رودخانه سیمره، از غرب و شرق به پادامنه‌های کبیرکوه محدود است.
این منطقه کوهستانی دارای چشمه های فراوان و رودخانه هایی است که پس از به هم پیوستن، رودهایی مثل دَمان را به وجود میآورند که به رودخانه سیمره میریزند. جنگلها و بیشه های نسبتاً انبوه منطقه زمینه مناسبی را برای حضور عشایر فراهم آورد. در بررسی و شناسایی حوزه شرقی بخش مرکزی درهّشهر، توسط نگارندگان برای نمونه جمع‌آوری و مطالعه سفالهای مطالعه سفالهای دوره اسلامی شهر تاریخی سیمره، بیست‌وسه محوطه باستانی اعم از گورستان، محوطه و بنا شناسایی گردید. طیف زمانی محوطه های مذکور از عصر مس و سنگ جدید تا دوران اسلامی متأخر را در برمی‌گیرد. در میان بیست‌وسه محوطه شناسایی‌شده، چهار محوطه متعلق به دوران پیش‌ازتاریخ، هشت محوطه مربوط به دوران پارت ساسانی و پنج محوطه مربوط به ساسانی- اسلامی و شش محوطه مربوط به دوران اسلامی متأخر هست
ویژگی‌های عام سنگقبرهای گورستان اِرمو:
حوه استقرار سنگ‌قبرها ، شکل و پیکره سنگ‌قبرها ، نوع حجاری و پرداخت سنگ، نوشتار و آرایش خطوط ، نقوش، اشکال و مفاهیم نهفته در تصاویر.
انواع سنگ قبرهای، قبرستان اِرمُو ازنظرنحوه استقرار:
سنگ مزارهای قبرستان اِرمُو به دو شیوه خوابیده (افقی) و ایستاده (عمودی) هستند. که در بعضی مناطق در یک قبر ترکیبی از این دو را با یکدیگر مشاهده میکنیم ، در نمونه های ترکیبی یعنی مواردی که هم سنگ عمودی و هم سنگ افقی با یکدیگر به‌کاررفته‌اند معمولاً به معرفی و شرح‌حال متوفی مربوط می شود.
این سنت یعنی به کارگیری سنگ عمودی به‌عنوان سنگ مزار و اینکه از چه هنگام و به چه منظوری به سنگ افقی تبدیل‌شده یا اینکه کدام‌یک بر دیگری تقدم و تأخر دارند را نمیتوان به‌طور دقیق برسی کرد. با توجه به سنگ مزارهای گورستان ارمو و مقایسه آن با نمونه های مشابه و همزمان آن در گورستانهای چون آبدانان ، نهارخوران گرگان، گورستان سفیدچاه بهشهر ، بقعه شیخ امین الدین جبرائیل کلخوران و بهخصوص سنگقبر امیر اویس آل نوشیروان در دشت محال اردستان، این مطلب قابل دریافت است.
قبری با دو سنگقبر به روش خوابیده (افقی) و ایستاده (عمودی)، گورستان اِرمُو درهّشهر
سنگ قبور عمودی، الف و ب گورهای محوطهای 140 آبدانان، پ محوطه کونه کل 2 آبدانان
سنگ قبور عمودی، گورستان اصلی سفیدچاه
شکل و پیکره سنگ قبور گورستان اِرمُو:
الف- سنگهای افقی:
سطح فوقانی سنگهای افقی معمولاً به شکل مستطیل و بیضی بوده(تصویر شماره 1و2) که بنابر سنتهای رایج و اعتقادات بومی طراحی و اجرا گشتند. این قبیل سنگها گاه با قطر کم (10 سانتیمتر) یا با قطر زیاد (50 سانتیمتر)که شکل کلی مکعب مستطیلهای توپُر را تشکیل می دهند.
سنگقبرهای افقی گورستان اِرمُو از منظری دیگر به دو شکل محرابی (با سطح مسطح- کتابی) تقسیم می شوند(تصویر شماره 3) که در ایران دارای پیشینه معماری است. طرح محراب که در اصل متعلق به دوره میتراییسم است. ایجاد مهراب و پرستشگاه و شکل نیم‌دایره (فریژی یا کلاه شکسته) قسمت بالای آن از مشخصات معماری مدیترانه است و مدیترانه درگذشته مرکز قلمرو آیین مهر بوده است. در این صورت محراب یک امر کاملاً مسیحی و بودائی نیست بلکه به سبک معماری معابد مهری بازمی‌گردد، دکتر مقدم نیز منشأ محراب و مهرابهای معابد مهری ذکر کرده و محراب را معرب «مهراب»می‌دانند .
اولین سند مکتوب که در آن به محراب به‌عنوان جایگاه مقدس اشاره شد قرآن کریم است که در تمامی موارد مربوط به‌پیش از اسلام و پیامبران پیش از حضرت محمد (ص) است.
از سوی دیگر دکتر مقدم معتقد است که لفظ محراب معرب مهراب است، در متون تفسیر قرآن آمده از مصدر محاربه گرفته‌شده برای اینکه نمازگزار هنگام نماز با شیطان جنگ می کند، در لسان ابن منظور معانی مختلفی ازجمله: ارجمندترین جا در یک اتاق، ارجمندترین جای مجلس، بلندترین اتاق در یک‌خانه، نیایشگاه یهودیان، کنام یا زیستگاه شیر، خلوتگاه پادشاه برای محراب ذکرشده است، الاصمعی روایت کرده که عرب قصر را به خاطر شریف بودنش محراب نامند ، همچنین محراب را به معنای فرورفتگیهای طاقچه مانندی که بتها را در آن قرار میدادند آوردند .
علامه طباطبایی در تفسیر آیه 13 سوره سباء نوشتهاند کلمه (محاریب) جمع محراب است، که به معنای نمازگاه و محل عبادت است، عدهای از مفسران نیز معتقدند محراب محل ویژه‌ای است در معبد که برای امام آن معبد یا افراد خاصی در نظر گرفته می شود، از سوی دیگر محراب به معنای تمام معبد آمده که جایگاه مبارزه با هوای نفسانی و شیطان است .
برخی مفسرین کلمه محراب را بالاخانه یا شاه‌نشین معنی کرده اند، محراب درواقع پیشگاه مجلس یا صدر اتاق، محل نماز و عبادت زرتشتیان است؛ اما امروزه محراب درواقع در جهت قبله است و بنابر آیات قرآن چنین استنباط می شود که پنجرهای است به‌سوی نور (امروزه نیز در بسیاری از نقاط مردم هنگامی‌که به زیارت اهل قبور میروند، با سنگ یا گچ طرح پنجرهای را روی سنگ ایجاد می کنند که جهت ورود نور به قبر متوفی است. و چون در باور زرتشتی و اسلامی نور نماد خداست، در پیرامون محراب مساجد آیه های از سوره نور و در مرکز طاق آن قندیل یا چراغ دان اجرا می شده است.
پیشینه این سنگقبر در منطقه به دوران تاریخی اشکانی و ساسانی و تا صفویه میرسد. نمونه این سنگ‌قبرها درگورستان اِرمُو قبرهای متعلق به قرون متأخر اسلامی روداریم که بر روی سنگهای این گورستان انواع نقوش مربع، مستطیل، تسبیح، مُهر نماز، آبپاش، ترنج، شانه، کریکت قالیبافی و شکل ترنج، قلیان، خنجر را داریم که نشان دهند این است که متوفی شیعه بودن فرد متوفا و اسلحه نماد آمادگی جهاد و جنگ طبق علیه کفر بوده است، این نوع نقوش قبور مشابه نقوش قبرهای محوطه شهیدگاه بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی و نقوش قبور شهید اقبال زینیوند شهرستان درهّشهر است.
نوشتار و آرایش سنگ قبور نمادین سنگ قبور ارمو درهّشهر
پس از اسلام، از سده چهارم هجری به بعد بر سنگ قبور حکاکی شد. که چه پیش از اسلام و چه پس‌ازآن، دریچهای رو به خداست و حقیقت هستی تلقی می شده و کندن تصویر آن بر سنگ‌قبرهابی‌ارتباط نیست،از قرن 4 تا 6 هجری روی سنگ‌قبرها کنده کاریهایی دیده میشود که نقوش مشابه پارچه های سلجوقی دارد.
بهترین نمونه آن‌ی ک سنگقبر است که از سنگ دگرگون‌شده درجه پایین که به نام اسلیت از مجموعه دگرگونی شیستهای کبیر کوه معروف است به رنگ قهوهای ساخته‌شده است و فرم نقوش محرابی که با خطوط زیگزالی پرشده است و نقش گل چند پر که در فواصل بین آن‌هاقرارگرفته است.
در فرم محراب کوچک‌تر نقش زیگزالی با تراکم بیشتر پیاده‌سازی شده است و نقش نیم‌دایره و فرم انتزاعی برگ در فواصل آنها قرار دارد و در مرکز محراب فرم شبیه به درخت که از خطوط هندسی ایجادشده است و دوگل در بین آنها قرار دارد احاطه‌شده است. طرح صندوقی (مکعبی) نیز از صندوقهای چوبی و فلزی که بیشتر از دوران تیموری متداول می شود و نمونههای از آن در محوطه قبور روستای قلعه تسمه از توابع شهرستان درهّشهر مربوط به 1300 هجری قمری، آرامگاه امامزاده عباس ساری مربوط به قرن 8 هجری قمری، امامزاده یحیی متعلق به قرن 8 هجری قمری و منبت تلفیقی شش پر و شش‌ضلعی صندوق امامزاده زین‌العابدین متعلق به قرن 9 هجری قمری، همچنین یکی از قالب‌های صندوق شاهزاده حسین ساری متعلق به قرن 9 هجری قمری به شکل صندوق چوبی وجود دارد.
ب- سنگهای عمودی: خود به چند گروه تقسیم می شوند:
سنگهای عمودی کلاه فریژی (شکسته)، سنگهای مکعبی، سنگهای استوانهای
سنگهای مسطح عمودی:
همان‌طور که گفتیم این دسته از سنگها دو کارکرد داشته اند، حالت اول سنگ عمودی خود در حکم یک سنگقبر کامل بهشمار میآید که کلیه اطلاعات و احیاناً تصاویر مهم بر روی آن درج‌شده است. یکی از قابلیتهای این نوع سنگهای ایستاده، استفاده از هر دو روی سنگ است. (یعنی هر دو طرف سنگ جایگاه اطلاعات و نوشتار و تصاویر هست).
نمونه های از این نوع سنگ قبور در گورستان ارمو، شهید اقبال زینیوند درهّشهر، سنگ قبور آبدانان یافت شده که قابل‌مقایسه با سنگ قبور سفیدچاه بهشهر ومحوطه باستانی شهریری (روستای پیرازمیان مشکینشهر) مربوط به هزارهای دوم پیش از میلاد یافت شده است،که رو و گهگاه هر دو طرف سنگهای قبر و یادمان عمودی مسطح با نقوش انسانی همراه با خنجرهایشان حک‌شده‌اند.
نوع حجاری و پرداخت سنگ‌قبرها:
شیوه حکاکیها و ایجاد نقوش به دو صورت برجسته و گود (کنده) است که در نوع برجسته اطراف نقوش را حکاکی میکردند تا نقش جلوه بیشتری داشته باشد و این کار دقت و زمان زیادی را می طلبید. نوع گود نیز مشخص است که نقوش را در سنگ حکاکی میکردند تا مشخص شود. این روش در مقایسه با نوع برجسته دقت و زمان زیادی نیاز نداشت و بیشتر برای ایجاد قاببندیها و احادیث و نقوش خاص و کوچک مورداستفاده قرار می گرفت.
نوشتار و آرایش سنگ قبور:
سنگقبرهای هر منطقه و کشوری تحت تأثیر معماری و فرهنگ آن منطقه است. مثلاً سنگقبرهای اسپانیا و آفریقا دارای قوسهای هلالی نعل اسبی است که برگرفته از معماری خاص این مناطق است.
یکی از مهم‌ترین مواردی که به لحاظ مردم‌شناسی حائز اهمیت است وجود نقوش کندهای بر روی سنگقبرهای عمودی و افقی است، سنگ قبور عمودی به‌صورت قاب‌بندی‌هایی که در بخش پیشانی عمدتاً بافرم نقوش انتزاعی کلاه مهری، نقوش برجسته زنجیر مانند، فرم گیاهی، مهر، تسبیح، خنجر، شمشیر، قیچی، شانه، بتهجقه، ترنج، نقش انسان، نقش انسان اسب سوار اسلحه، نقوش مربع، مستطیل، دایره، قیچی، نقش شانه، کریکت قالیبافی، تزیین حلزونی، مقرنسهای لانه‌زنبوری، خطوط موازی، متقاطع، مورب، منحنی، زیگزاگ، کنده‌شده و در بخش پایین آیات قرآنی درون قاب بر سنگ نقر شده و گهگاه در گوشه ها نیم ستونهایی در سنگ ایجادشده است، اما سنگ مزارهای افقی عمدتاً به دو شیوه قاب بندیهای منقوش محرابی و قاب بندیهای مزین به آیات و احادیث است که بر سطح موازی با زمین، بر روی سنگ حک‌شده است.
نوشتار و آرایش سنگ قبور نمادین سنگ قبور ارمو درهّشهر
کادرها (قابها):
هدف از اجرای قابها، تعریف حریمی جهت ساماندهی کتیبهها و نقوش است. قابها روی سنگهای عمودی و افقی اجرا میشدند، اما از دوره پهلوی بدین سو، به دلیل رویکرد عام هنرمندان در حذف تزیینات، استفاده از آنها رو به کاهش نهاد.
در گورستان ارمو قابها هماهنگ با ابعاد سنگ، به لحاظ طراحی متنوع شده است.
این طرح و قاب بندیها سه ویژگی مشترک دارند:
- مانند خود سنگ قبورشان، دارای تناسب به شکل مستطیل هستند.
- یک خط تقارن در محور طولی (و به‌ندرت در محور عرضی) دارند.
- شکل آنها شبیه درگاهی طاقدار (کلاه فریژی یا محرابی) است.
طرح محرابی درواقع شامل کادر مستطیلی بر روی‌هم چسبیده یا به‌صورت مجزا هستکه دیک قسمت آیه، حدیث یا سال و مشخصات فرد متوفی نقر شده و در کادر دیگر که بزرگ‌تر است قاببندیهای با طرح محرابی ایجادشده که نقوش مختلفی را در آن حک کرده اند.
نقوش و علائم:
علاوه بر کتیبه ها، نقوش سنگ‌قبرها نیز کمک به شناسایی موقعیت اجتماعی، جنسیت و شغل متوفی و ثبت وقایع تاریخی می کند و تنها برای تزیین سطوح سنگقبر نیست، بی‌شک این تصاویر و نقوش علاوه بر موارد ذکرشده، دارای معانی فلسفی خاص هستند که تحت تأثیر عقاید مذهبی، روایات و باورهای مردم شکل‌گرفته است.
همچنین نقش مذکور درواقع تجسم آثار معماری و حجم سه‌بعدی در فضای دوبعدی است. این موضوع را با توجه به نوع ایجاد شدن نقوشی چون مقرنسها بر بخش پیشانی سنگ یادمان عمودی و همچنین قاب محرابی ساده، مقرنس مانند و برگ نخلی یا به‌عبارت دیگر پرطاووسی میتوان دریافت. نمونه این نوع تزئینات در مقابر نهارخوران گرگان، مقابر پیرامون بقعه شیخ کلخوران اردبیل، مقابر محوطه شهیدگاه پیرامون بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، گورستانهای متأخر اسلامی آبدانان، مقبره امیر اویس آل نوشروان واقع در اردستان، روستای اونار مشکینشهر، می توان دید .
به طورکلی نقوش به‌کاررفته بر روی سنگقبرهای گورستان اِرَمو درهّشهر را به پنج گروه میتوان تقسیم نمود که عبارتنداز:
نقوش گیاهی (استلیزه شده)، حیوانی، هندسی، نمادین، انسانی.
نقوش گیاهی که بیشترین و متنوعترین نقوش را شامل میشود که درواقع از پیچکها، برگهای اسلیمی و ختایی هستند. نقوش مزبور یادآور حجاریهای ایوان بزرگ طاق‌بستان است که در آن گل و برگهای نیلوفر از زمین رو به سمت بالا کشیده شده است. درواقع «گل» و «برگ» و «درخت» نشانه سبزی وزندگی است و نمایانگر خوش‌یمنی و روزگار نیک است.
نقوش هندسی بعد از نقوش گیاهی بیشترین نوع نقوش مورداستفاده بر روی سنگ قبور اِرَمو درهّشهر که شامل نقوش دایره و نقوش شبیه برگ، خطوط زیگزاگ،مارپیچ، مورب، مستطیل، مثلث، امواج و محارب داخلی، خطوط موازی، مورب، دایره، مربع است
. به اعتقاد پیشینیان روان مرده به آسمان صعود کرده و در خورشید و ماه و ستاره مسکن میگزیند. ازاینجا می توان علاقه انسان اولیه را به نمایش خورشید و حیوانات منسوب به آن مانند اسب یا قاطر برای سفر آخرت در تزئینات دریافت (. همچنین کادرهای سطح قبور که به شکل مربع یا مستطیلی یا طرح محرابی است. نقش خورشید که مظهر نور و گرما و جاودانگی و شکوه سلطنت است بر روی قبور به شکل دایره دیده می شود.
نقوش انسانی که در حد نادر انگشت شمارند بالباس خاص این دوران مشخص است که به‌صورت ایستاده است و نشان دهند مذکر بودن متوفی، شهید و همچنین نشان از شکارچی یا جنگجو بودن وی است. نقوش حیوانی نیز مانند نقوش حیوانی خیلی کم است که شاملاسب یا قاطر است که درواقع نشان از روح حیات متوفی، جان، عبور از یک مرحله یا جهان به دیگری، روح نور، عفت، معصومیت، نجابت، صلح و خیز برداشتن در میان ابرها به‌منزلهبزرگ‌تریندل‌بستگی ساکنان آن منطقه برای حاصل خیزی کشتزاران بوده استهست. همچنین اسب درواقع نشانهی میل و عشق به زندگی و گوه ایمانش به از سرگرفتن زندگی در جهان دیگر است .
نقوش نمادین ازجمله نقوش قابل‌بحث است که کمتر بدان پرداخته‌شده است، در گورستانهای هم‌دوره و مشابه با گورستان ارمو درهّشهر، همچون گورستان شهید اقبال زینیوند واقع در شهرستان درهّشهر، گورستانهای متأخر دوره اسلامی آبدانان، گورستان سفیدچاه بهشهر مازندران، نهارخوران گرگان و دارالسلام شیراز مشابه این نقوش ولی به نسبت کم دیده‌شده است که عمدهترین معانی این نقوش به ماهیت و جنسیت و شغل فرد متوفی دلالت دارد،
ضمن اینکه م یتواند دعا یا آرامش، رحمت و خوش‌یمنی را برای متوفی در جهان دیگر طلب کند. نقوشی چون دایره، آینه، آبپاش، قلیان ، میخ، مربع، چکش، تبر، ترازو، دوک نخ‌ریسی، کریکت قالیبافی، شمشیر، خنجر، تیر و کمان، نیزه است، دوایر یا نقش خورشید نشانه آزادگی، تیشه نشانه بنایی، تیغ و آینه نشانه آرایشگر بودن است به‌طورکلی عمده ترین مفهومی که از نقوش بهخصوص نمادین می توان استنباط کرد، درواقع طلب بخشش و رحمت و باریدن نور الهی بر قبر متوفی است. سایر مفاهیم نقوش اشاره به شغل و جایگاه و جنسیت متوفی است. سنگقبر مردان با اشکالی مانندخنجر، شمشیر، تفنگ، اسب و سنگقبر زنان با اشکالی مانند شانه، قیچی و آینه مشخص میشود؛ که این نقوش حتی برای افراد عادی و بیسواد هم قابل‌فهم است.
نوشتار و آرایش سنگ قبور نمادین (آبپاش، دوایر متحدالمرکز، مستطیل، قلیان) در سنگ قبور ارمو درهّشهر
نتیجه گیری:
گورستان اِرَمو واقع در بخش مرکزی شهرستان درهّشهر از منحصربه فردترین گورستانهای قرن متأخر اسلامی هست که در شمال شرقی شهرستان درهّشهر قرارگرفته است. تزئینات روی سنگ قبور به دو صورت کتیبه‌نگار و نقوش متنوع نشان دهند ماهیت و موقعیت اجتماعی و مذهبی متوفیان است؛ که به دو شیوه گود و برجسته بر روی سنگ ایجادشده است. سنگ‌قبرهایارمو درهّشهر به برگه‌های صندوقی، کتابی و محرابی است. با شاهکارهایی از نقوش متنوع و بی‌همتانی که قلم هنرمندان حکاک این مرزوبوم آن را خلق کرده‌اند. نقوشی که از طبیعت سرشار وزندگی ساده و بی‌پیرایه مردم این سرزمین سرچشمه گرفته، کتابخانه سنگی بی‌نظیری را از هنر، معیشت و اعتقادات آنان خلق کرده که تحسین هر بیننده‌ای را برمی‌انگیزد.
این کتابخانه سنگی یکی از غنیترین گنجینه‌های اعتقادی و معیشت و به‌طورکلی فرهنگ بومی منطقه را به نمایش می گذارد، فرهنگی که در هیچ‌یک از کتب تاریخی و سفرنامهها اشارهای به آنها نشده و چنان صادقانه و زیبا حکایت مرگ وزندگی مردمان بومی را به تصویر کشیده که به‌راحتی میتوان زیبایی و سادگی روح زندگی مردمان سالهای دور این ناحیه را بازسازی کرد.
سنگ نشانها که هرکدام خلاصهای از زندگی دنیوی و آرزوهای زندگی جاودانی صاحب گور را به نمایش میگذارد و توسط حکاکان بومی خلق‌شده‌اند، حکاکان هنرمندی که بهنظر میرسد در همین منطقه زندگی کرده و با توجه به طبیعت منطقه که به لحاظ کوهستانی بودن از مسیر تقاطع فرهنگها تا حدود بسیار زیادی به دور وغنای بومی خود را حفظ کرده است از نمادهایی بهره بردهاند که در اقصی نقاط گیتی از آن استفاده‌شده گویا مفهوم آنها یکی یا به هم بسیار نزدیک است.
گویا نمادها در ناخودآگاهی ریشههای عمیق دارند با منشأ زندگی و تخیل جوش‌خورده‌اند بدین معنی که مبین رشتههای جادویی و روحانیای هستند که نخستین آدمیان را به جهان میپیوندند. نخستین تصاویر که بشر خلق کرد و پژوهشگران برای جستجو و کشف آنها اولویت قائل بودند و در وهله اول مطمع نظر قرار گرفتند، نمودگار حس انتزاع گرایی آدمهای بدوی یا اولیه است.
سنگقبرهای از قرون متأخر اسلامی در کنار سنگ قبور دوره معاصر در این قبرستان بازگوکننده و گواه بر این است این قبرستان در دورههای بعدی تا زمان حال موردتوجه عمیق بوده است. طرح سنگها بخصوص مقرنسهای حاشیهای، فرم لچکی، فرم محرابی یادآور عناصر معماری و سایر تزئینات به‌کاررفته در جایجای بقعه امامزاده است.
به‌طورکلی نقوش سنگقبرهای گورستان محوطه امامزاده باباسیف‌الدین ارمو درهّشهر شباهت فراوانی با بیشتر گورستانهای همدورة خود، ازجمله با نقوش سنگ قبور شهید اقبال زینیوند، وحدت آباد، و شیخ مکان از توابع شهرستان درهّشهر، گورستانهای متاخر دوره اسلامی آبدانان، گورستان سفید چاه بهشهر مازندران، نهارخوران گرگان، نقوش قبرهای محوطه شهیدگاه بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی و بعدازآن گورستان دارالسلام شیراز (به لحاظ نقوش گیاهی و بهخصوص نقش انسانی، نقوش نمادین و حتی قاببندیهای نوع برگ و گیاهی انتزاعی) و با سنگقبر انوشیروان در اردستان (به لحاظ قاببندی به شکل محراب و مقرنسکاریهای بالای سنگ عمودش کنار سنگقبر) و قبور آرامگاه شیخ شهابالدین اهری، در اهر و بهخصوص سنگقبر خود شیخ (که شباهت بیچون و چرایی با برخی از سنگ قبور گورستان ارمو دارد مخصوصاً نقش دوایر به شکل بتهجقه بر روی آن)، همچنین با نقوش سنگ مزارهای بقعه شیخ کلخوران اردبیل (به لحاظ قاببندی و طرح محرابی) شباهت فراوانی دارد.
گورستان ارمو درهّشهر ازنظر تنوع نقوش و کیفیت اجرای آن و نوع سنگهای به‌کاررفته در آن، نسبت به گورستانهای مشابه و مذکور در سطح بهتر و بالاتری است. در اینجا باید به این نکته توجه شود که گورستان ارمو به لحاظ نقوش نمادین و هندسی و نقوش گیاهی استلیزه شده به‌کاررفته در آن از تنوع و کمیت بالایی برخوردار است و در مقابل نقوش انسانی و حیوانی در آن کم است. مفهوم کلی نقوش بیانگر طلب جاودانگی، سعادتمندی و پرواز و آزادگی و آمرزش و بارش نور و رحمت الهی برای فرد متوفی است. ضمن اینکه سایر مفاهیم نقوش اشاره به شغل و جایگاهش در جامعه و جنسیت متوفی است. همچنین باید متذکر شد که وجود علائم نمادین مهر، تسبیح، آبپاش نشان از مسلمان و شیعه بودن مردم این منطقه را بعد از فتح اسلام می باشد.
پایان پیام/
یکی از این محوطه باستانی گورستان اِرمُو در بخش ارمو از توابع شهرستان درهّشهر در ضلع جنوبی امامزاده بابا سیفالدین واقع‌شده است، با توجه به ساخت‌وسازهای دوران مختلف در امامزاده و گسترش محوطه امامزاده، بخشی از این گورستان در زیر قسمتهای مختلف ساختمانی و به‌ویژه غربی مجموعه بناهای خدماتی (متلها، مغازهها) قرارگرفته است. طبق آثار و شواهد و با توجه به مدارک مستند تاریخی سابقۀ این گورستان به قبل از دوران امامزاده باباسیف‌الدین (ع) میرسد و در زمان حیات خود بابا سیفالدین محل دفن مریدان وی بوده است در آن زمان این قسمت در کنار دروازۀ ورودی اِرمو قرار داشته است.
موقعیت گورستان اِرمُو درهّشهر، (الف، جهت نگاه به سمت جنوبغربی است، ب) جهت نگاه به سمت جنوب غربی است
بسیاری از سنگ قبور محوطه گورستان ارمو هنگام ساختن محوطه گورستان شهدای انقلاب اسلامی که در قسمت جنوبی امامزاده احداث شد، توأم با سنگهای قبرستانهای دیگر شکسته شده و در پی صفحه محوطه مذکور به کار رفت. مابقی قبور نیز به علل متعدد ازجمله باد، باران، عوامل انسانی شکسته شده یا سطح آنها فرسایش یافته امروزه شمار اندکی از آنها در محوطه باقیمانده است.
سنگ قبور از بین رفته توسط عوامل انسانی و عوامل طبیعی (باد و باران) گورستان اِرمُو درهّشهر
محوطهی مذکور گورستانی متعلق به دوران اسلامی است. آثار سطحی (سنگ‌قبرها و جهت آنها) و نیز فقدان مدارکی دال بر اینکه گورستان متعلق به دورههای قدیمیتر است، این مطالب را ثابت میکند. جهت همه گورهای گورستان شرقی – غربی هست. بعضی از قبرها دارای سنگهای نوشته با مضامین خاص و نیز متعلق به حداکثر یک قرن پیش است.
نمونه از سنگقبرهای تاریخدار متعلق به گورستان ارمو درهّشهر
موقعیت جغرافیایی درهّشهر:
استان ایلام با مساحتی حدود 19هزارو 86 کیلومترمربع از شمال به استان کرمانشاه، از غرب به کشور عراق، از جنوب به استان خوزستان و عراق و از شرق به استان لرستان محدود است و 425 کیلومتر مرز مشترک با کشور عراق دارد. درهشهرامروز از توابع استان ایلام است در عرض و طول جغرافیایی 33 درجه و 7 دقیقه و 47 درجه و 21 دقیقه در 142 کیلومتری جنوب شرقی شهرستان ایلام و 35 کیلومتری غرب شهرستان پلدختر، در جوار ویرانههای شهر قدیم و در غرب آن بناشده است، گورستان اِرمو در قسمت شرقی شهر درهّشهر و در مسیر جاده درهشهر به پلدختر قرار دارد و زمینهای بسیار حاصلخیز کشاورزی در این منطقه واقع‌شده‌اند.
آن‌چنان در بررسی متون جغرافیایی و باستانشناسی مشخص است همواره این مکان موردتوجه جهانگردان و مسافرانی بوده که قدم به خاک لرستان می نهادند. از مهم‌ترین این افراد میتوان دمورگان)، راولینسن و استین ) اشاره کرد، آقای دمورگان نه تنها تاریخ این شهر را به دوره ساسانی منسوب می دارند بلکه پیشینه ساخت آن را به دوره عیلام عقب برده و آن را ماداکتو دومین پایتخت عیلام معرفی می کند.
لازم به ذکر است یادآور شوم هم اکنون مردم بومی شهر «درهّشهر» برخلاف آنچه خانم سیمین لک پور به اشتباه در صفحه 12 کتاب کاوش و پ‍پژوهش‌های باستانشناسی درهّشهر از زبان مردم بومی آن را «سیمره» نوشته؛ آن را کَلِکْ (خرابه) و ماداکتو مینامند. راولینسون نیز که از خرابههای سیمره بازدید کرده، با توجه به روایات محلی و مقایسه آن با شهر ساسانی سیروان در نزدیکی سیمره، آن را متعلق به دوره ساسانی می داند استین نیز خرابههای شهر سیمره را متعلق به دوره ساسانی دانسته و به‌احتمال وجود آثار اشکانی در این محل اشاره می کند.
نخستین بررسیهای باستانشناسی در سیمره در سال 1362 هجری شمسی از طرف سازمان میراث فرهنگی کشور به سرپرستی آقای سیفالله کامبخش انجام گرفت، وی علاوه بر برسی، به گمانه زنی پراکنده و تعیین نقشه ای عرصه و حریم شهر پرداخت. نخستین فصل کاوش باستانشناسی سیمره در سال 1374 هجری شمسی به سرپرستی نصرت الله معتمدی آغاز گردید و پس‌ازآن 9 فصل کاوش به سرپرستی خانم سیمین لکپور در این منطقه صورت گرفت.
براساس نتایج کاوشهای خانم لکپور و با توجه به آثار معماری، عناصر تزیینی وابسته به معماری و نیز سفالهای به‌دست‌آمده، شهر سیمره متعلق به دوران اسلامی بین نیمه قرن دوم تا چهارم هجری بوده و آثار مربوط به اشکانی و ساسانی از آن به‌دست‌آمده نیامده است. آخرین برسیهای انجام‌شده در شهرتاریخی درهّشهر شاهد به دست آمدن سفالهای از دوران مس و سنگ جدید، عیلامی، پارت و اشکانی و قرون اولیه اسلامی (از فتح اعراب تا قرن هفتم) است.
بررسی منطقه :
براساس طرح سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان ایلام، بخش غربی شهرستان درهّشهر، واقع در محدوده بخش مرکزی (اِرمُو)، منطقه مورد برسی به شمار میآید. این منطقه از جنوب به جاده اصلی پلدختر به درهّشهر، از شمال به رودخانه سیمره، از غرب و شرق به پادامنه‌های کبیرکوه محدود است.
این منطقه کوهستانی دارای چشمه های فراوان و رودخانه هایی است که پس از به هم پیوستن، رودهایی مثل دَمان را به وجود میآورند که به رودخانه سیمره میریزند. جنگلها و بیشه های نسبتاً انبوه منطقه زمینه مناسبی را برای حضور عشایر فراهم آورد. در بررسی و شناسایی حوزه شرقی بخش مرکزی درهّشهر، توسط نگارندگان برای نمونه جمع‌آوری و مطالعه سفالهای مطالعه سفالهای دوره اسلامی شهر تاریخی سیمره، بیست‌وسه محوطه باستانی اعم از گورستان، محوطه و بنا شناسایی گردید. طیف زمانی محوطه های مذکور از عصر مس و سنگ جدید تا دوران اسلامی متأخر را در برمی‌گیرد. در میان بیست‌وسه محوطه شناسایی‌شده، چهار محوطه متعلق به دوران پیش‌ازتاریخ، هشت محوطه مربوط به دوران پارت ساسانی و پنج محوطه مربوط به ساسانی- اسلامی و شش محوطه مربوط به دوران اسلامی متأخر هست
ویژگی‌های عام سنگقبرهای گورستان اِرمو:
حوه استقرار سنگ‌قبرها ، شکل و پیکره سنگ‌قبرها ، نوع حجاری و پرداخت سنگ، نوشتار و آرایش خطوط ، نقوش، اشکال و مفاهیم نهفته در تصاویر.
انواع سنگ قبرهای، قبرستان اِرمُو ازنظرنحوه استقرار:
سنگ مزارهای قبرستان اِرمُو به دو شیوه خوابیده (افقی) و ایستاده (عمودی) هستند. که در بعضی مناطق در یک قبر ترکیبی از این دو را با یکدیگر مشاهده میکنیم ، در نمونه های ترکیبی یعنی مواردی که هم سنگ عمودی و هم سنگ افقی با یکدیگر به‌کاررفته‌اند معمولاً به معرفی و شرح‌حال متوفی مربوط می شود.
این سنت یعنی به کارگیری سنگ عمودی به‌عنوان سنگ مزار و اینکه از چه هنگام و به چه منظوری به سنگ افقی تبدیل‌شده یا اینکه کدام‌یک بر دیگری تقدم و تأخر دارند را نمیتوان به‌طور دقیق برسی کرد. با توجه به سنگ مزارهای گورستان ارمو و مقایسه آن با نمونه های مشابه و همزمان آن در گورستانهای چون آبدانان ، نهارخوران گرگان، گورستان سفیدچاه بهشهر ، بقعه شیخ امین الدین جبرائیل کلخوران و بهخصوص سنگقبر امیر اویس آل نوشیروان در دشت محال اردستان، این مطلب قابل دریافت است.
قبری با دو سنگقبر به روش خوابیده (افقی) و ایستاده (عمودی)، گورستان اِرمُو درهّشهر
سنگ قبور عمودی، الف و ب گورهای محوطهای 140 آبدانان، پ محوطه کونه کل 2 آبدانان
سنگ قبور عمودی، گورستان اصلی سفیدچاه
شکل و پیکره سنگ قبور گورستان اِرمُو:
الف- سنگهای افقی:
سطح فوقانی سنگهای افقی معمولاً به شکل مستطیل و بیضی بوده(تصویر شماره 1و2) که بنابر سنتهای رایج و اعتقادات بومی طراحی و اجرا گشتند. این قبیل سنگها گاه با قطر کم (10 سانتیمتر) یا با قطر زیاد (50 سانتیمتر)که شکل کلی مکعب مستطیلهای توپُر را تشکیل می دهند.
سنگقبرهای افقی گورستان اِرمُو از منظری دیگر به دو شکل محرابی (با سطح مسطح- کتابی) تقسیم می شوند(تصویر شماره 3) که در ایران دارای پیشینه معماری است. طرح محراب که در اصل متعلق به دوره میتراییسم است. ایجاد مهراب و پرستشگاه و شکل نیم‌دایره (فریژی یا کلاه شکسته) قسمت بالای آن از مشخصات معماری مدیترانه است و مدیترانه درگذشته مرکز قلمرو آیین مهر بوده است. در این صورت محراب یک امر کاملاً مسیحی و بودائی نیست بلکه به سبک معماری معابد مهری بازمی‌گردد، دکتر مقدم نیز منشأ محراب و مهرابهای معابد مهری ذکر کرده و محراب را معرب «مهراب»می‌دانند .
اولین سند مکتوب که در آن به محراب به‌عنوان جایگاه مقدس اشاره شد قرآن کریم است که در تمامی موارد مربوط به‌پیش از اسلام و پیامبران پیش از حضرت محمد (ص) است.
از سوی دیگر دکتر مقدم معتقد است که لفظ محراب معرب مهراب است، در متون تفسیر قرآن آمده از مصدر محاربه گرفته‌شده برای اینکه نمازگزار هنگام نماز با شیطان جنگ می کند، در لسان ابن منظور معانی مختلفی ازجمله: ارجمندترین جا در یک اتاق، ارجمندترین جای مجلس، بلندترین اتاق در یک‌خانه، نیایشگاه یهودیان، کنام یا زیستگاه شیر، خلوتگاه پادشاه برای محراب ذکرشده است، الاصمعی روایت کرده که عرب قصر را به خاطر شریف بودنش محراب نامند ، همچنین محراب را به معنای فرورفتگیهای طاقچه مانندی که بتها را در آن قرار میدادند آوردند .
علامه طباطبایی در تفسیر آیه 13 سوره سباء نوشتهاند کلمه (محاریب) جمع محراب است، که به معنای نمازگاه و محل عبادت است، عدهای از مفسران نیز معتقدند محراب محل ویژه‌ای است در معبد که برای امام آن معبد یا افراد خاصی در نظر گرفته می شود، از سوی دیگر محراب به معنای تمام معبد آمده که جایگاه مبارزه با هوای نفسانی و شیطان است .
برخی مفسرین کلمه محراب را بالاخانه یا شاه‌نشین معنی کرده اند، محراب درواقع پیشگاه مجلس یا صدر اتاق، محل نماز و عبادت زرتشتیان است؛ اما امروزه محراب درواقع در جهت قبله است و بنابر آیات قرآن چنین استنباط می شود که پنجرهای است به‌سوی نور (امروزه نیز در بسیاری از نقاط مردم هنگامی‌که به زیارت اهل قبور میروند، با سنگ یا گچ طرح پنجرهای را روی سنگ ایجاد می کنند که جهت ورود نور به قبر متوفی است. و چون در باور زرتشتی و اسلامی نور نماد خداست، در پیرامون محراب مساجد آیه های از سوره نور و در مرکز طاق آن قندیل یا چراغ دان اجرا می شده است.
پیشینه این سنگقبر در منطقه به دوران تاریخی اشکانی و ساسانی و تا صفویه میرسد. نمونه این سنگ‌قبرها درگورستان اِرمُو قبرهای متعلق به قرون متأخر اسلامی روداریم که بر روی سنگهای این گورستان انواع نقوش مربع، مستطیل، تسبیح، مُهر نماز، آبپاش، ترنج، شانه، کریکت قالیبافی و شکل ترنج، قلیان، خنجر را داریم که نشان دهند این است که متوفی شیعه بودن فرد متوفا و اسلحه نماد آمادگی جهاد و جنگ طبق علیه کفر بوده است، این نوع نقوش قبور مشابه نقوش قبرهای محوطه شهیدگاه بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی و نقوش قبور شهید اقبال زینیوند شهرستان درهّشهر است.
نوشتار و آرایش سنگ قبور نمادین سنگ قبور ارمو درهّشهر
پس از اسلام، از سده چهارم هجری به بعد بر سنگ قبور حکاکی شد. که چه پیش از اسلام و چه پس‌ازآن، دریچهای رو به خداست و حقیقت هستی تلقی می شده و کندن تصویر آن بر سنگ‌قبرهابی‌ارتباط نیست،از قرن 4 تا 6 هجری روی سنگ‌قبرها کنده کاریهایی دیده میشود که نقوش مشابه پارچه های سلجوقی دارد.
بهترین نمونه آن‌ی ک سنگقبر است که از سنگ دگرگون‌شده درجه پایین که به نام اسلیت از مجموعه دگرگونی شیستهای کبیر کوه معروف است به رنگ قهوهای ساخته‌شده است و فرم نقوش محرابی که با خطوط زیگزالی پرشده است و نقش گل چند پر که در فواصل بین آن‌هاقرارگرفته است.
در فرم محراب کوچک‌تر نقش زیگزالی با تراکم بیشتر پیاده‌سازی شده است و نقش نیم‌دایره و فرم انتزاعی برگ در فواصل آنها قرار دارد و در مرکز محراب فرم شبیه به درخت که از خطوط هندسی ایجادشده است و دوگل در بین آنها قرار دارد احاطه‌شده است. طرح صندوقی (مکعبی) نیز از صندوقهای چوبی و فلزی که بیشتر از دوران تیموری متداول می شود و نمونههای از آن در محوطه قبور روستای قلعه تسمه از توابع شهرستان درهّشهر مربوط به 1300 هجری قمری، آرامگاه امامزاده عباس ساری مربوط به قرن 8 هجری قمری، امامزاده یحیی متعلق به قرن 8 هجری قمری و منبت تلفیقی شش پر و شش‌ضلعی صندوق امامزاده زین‌العابدین متعلق به قرن 9 هجری قمری، همچنین یکی از قالب‌های صندوق شاهزاده حسین ساری متعلق به قرن 9 هجری قمری به شکل صندوق چوبی وجود دارد.
ب- سنگهای عمودی: خود به چند گروه تقسیم می شوند:
سنگهای عمودی کلاه فریژی (شکسته)، سنگهای مکعبی، سنگهای استوانهای
سنگهای مسطح عمودی:
همان‌طور که گفتیم این دسته از سنگها دو کارکرد داشته اند، حالت اول سنگ عمودی خود در حکم یک سنگقبر کامل بهشمار میآید که کلیه اطلاعات و احیاناً تصاویر مهم بر روی آن درج‌شده است. یکی از قابلیتهای این نوع سنگهای ایستاده، استفاده از هر دو روی سنگ است. (یعنی هر دو طرف سنگ جایگاه اطلاعات و نوشتار و تصاویر هست).
نمونه های از این نوع سنگ قبور در گورستان ارمو، شهید اقبال زینیوند درهّشهر، سنگ قبور آبدانان یافت شده که قابل‌مقایسه با سنگ قبور سفیدچاه بهشهر ومحوطه باستانی شهریری (روستای پیرازمیان مشکینشهر) مربوط به هزارهای دوم پیش از میلاد یافت شده است،که رو و گهگاه هر دو طرف سنگهای قبر و یادمان عمودی مسطح با نقوش انسانی همراه با خنجرهایشان حک‌شده‌اند.
نوع حجاری و پرداخت سنگ‌قبرها:
شیوه حکاکیها و ایجاد نقوش به دو صورت برجسته و گود (کنده) است که در نوع برجسته اطراف نقوش را حکاکی میکردند تا نقش جلوه بیشتری داشته باشد و این کار دقت و زمان زیادی را می طلبید. نوع گود نیز مشخص است که نقوش را در سنگ حکاکی میکردند تا مشخص شود. این روش در مقایسه با نوع برجسته دقت و زمان زیادی نیاز نداشت و بیشتر برای ایجاد قاببندیها و احادیث و نقوش خاص و کوچک مورداستفاده قرار می گرفت.
نوشتار و آرایش سنگ قبور:
سنگقبرهای هر منطقه و کشوری تحت تأثیر معماری و فرهنگ آن منطقه است. مثلاً سنگقبرهای اسپانیا و آفریقا دارای قوسهای هلالی نعل اسبی است که برگرفته از معماری خاص این مناطق است.
یکی از مهم‌ترین مواردی که به لحاظ مردم‌شناسی حائز اهمیت است وجود نقوش کندهای بر روی سنگقبرهای عمودی و افقی است، سنگ قبور عمودی به‌صورت قاب‌بندی‌هایی که در بخش پیشانی عمدتاً بافرم نقوش انتزاعی کلاه مهری، نقوش برجسته زنجیر مانند، فرم گیاهی، مهر، تسبیح، خنجر، شمشیر، قیچی، شانه، بتهجقه، ترنج، نقش انسان، نقش انسان اسب سوار اسلحه، نقوش مربع، مستطیل، دایره، قیچی، نقش شانه، کریکت قالیبافی، تزیین حلزونی، مقرنسهای لانه‌زنبوری، خطوط موازی، متقاطع، مورب، منحنی، زیگزاگ، کنده‌شده و در بخش پایین آیات قرآنی درون قاب بر سنگ نقر شده و گهگاه در گوشه ها نیم ستونهایی در سنگ ایجادشده است، اما سنگ مزارهای افقی عمدتاً به دو شیوه قاب بندیهای منقوش محرابی و قاب بندیهای مزین به آیات و احادیث است که بر سطح موازی با زمین، بر روی سنگ حک‌شده است.
نوشتار و آرایش سنگ قبور نمادین سنگ قبور ارمو درهّشهر
کادرها (قابها):
هدف از اجرای قابها، تعریف حریمی جهت ساماندهی کتیبهها و نقوش است. قابها روی سنگهای عمودی و افقی اجرا میشدند، اما از دوره پهلوی بدین سو، به دلیل رویکرد عام هنرمندان در حذف تزیینات، استفاده از آنها رو به کاهش نهاد.
در گورستان ارمو قابها هماهنگ با ابعاد سنگ، به لحاظ طراحی متنوع شده است.
این طرح و قاب بندیها سه ویژگی مشترک دارند:
- مانند خود سنگ قبورشان، دارای تناسب به شکل مستطیل هستند.
- یک خط تقارن در محور طولی (و به‌ندرت در محور عرضی) دارند.
- شکل آنها شبیه درگاهی طاقدار (کلاه فریژی یا محرابی) است.
طرح محرابی درواقع شامل کادر مستطیلی بر روی‌هم چسبیده یا به‌صورت مجزا هستکه دیک قسمت آیه، حدیث یا سال و مشخصات فرد متوفی نقر شده و در کادر دیگر که بزرگ‌تر است قاببندیهای با طرح محرابی ایجادشده که نقوش مختلفی را در آن حک کرده اند.
نقوش و علائم:
علاوه بر کتیبه ها، نقوش سنگ‌قبرها نیز کمک به شناسایی موقعیت اجتماعی، جنسیت و شغل متوفی و ثبت وقایع تاریخی می کند و تنها برای تزیین سطوح سنگقبر نیست، بی‌شک این تصاویر و نقوش علاوه بر موارد ذکرشده، دارای معانی فلسفی خاص هستند که تحت تأثیر عقاید مذهبی، روایات و باورهای مردم شکل‌گرفته است.
همچنین نقش مذکور درواقع تجسم آثار معماری و حجم سه‌بعدی در فضای دوبعدی است. این موضوع را با توجه به نوع ایجاد شدن نقوشی چون مقرنسها بر بخش پیشانی سنگ یادمان عمودی و همچنین قاب محرابی ساده، مقرنس مانند و برگ نخلی یا به‌عبارت دیگر پرطاووسی میتوان دریافت. نمونه این نوع تزئینات در مقابر نهارخوران گرگان، مقابر پیرامون بقعه شیخ کلخوران اردبیل، مقابر محوطه شهیدگاه پیرامون بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، گورستانهای متأخر اسلامی آبدانان، مقبره امیر اویس آل نوشروان واقع در اردستان، روستای اونار مشکینشهر، می توان دید .
به طورکلی نقوش به‌کاررفته بر روی سنگقبرهای گورستان اِرَمو درهّشهر را به پنج گروه میتوان تقسیم نمود که عبارتنداز:
نقوش گیاهی (استلیزه شده)، حیوانی، هندسی، نمادین، انسانی.
نقوش گیاهی که بیشترین و متنوعترین نقوش را شامل میشود که درواقع از پیچکها، برگهای اسلیمی و ختایی هستند. نقوش مزبور یادآور حجاریهای ایوان بزرگ طاق‌بستان است که در آن گل و برگهای نیلوفر از زمین رو به سمت بالا کشیده شده است. درواقع «گل» و «برگ» و «درخت» نشانه سبزی وزندگی است و نمایانگر خوش‌یمنی و روزگار نیک است.
نقوش هندسی بعد از نقوش گیاهی بیشترین نوع نقوش مورداستفاده بر روی سنگ قبور اِرَمو درهّشهر که شامل نقوش دایره و نقوش شبیه برگ، خطوط زیگزاگ،مارپیچ، مورب، مستطیل، مثلث، امواج و محارب داخلی، خطوط موازی، مورب، دایره، مربع است
. به اعتقاد پیشینیان روان مرده به آسمان صعود کرده و در خورشید و ماه و ستاره مسکن میگزیند. ازاینجا می توان علاقه انسان اولیه را به نمایش خورشید و حیوانات منسوب به آن مانند اسب یا قاطر برای سفر آخرت در تزئینات دریافت (. همچنین کادرهای سطح قبور که به شکل مربع یا مستطیلی یا طرح محرابی است. نقش خورشید که مظهر نور و گرما و جاودانگی و شکوه سلطنت است بر روی قبور به شکل دایره دیده می شود.
نقوش انسانی که در حد نادر انگشت شمارند بالباس خاص این دوران مشخص است که به‌صورت ایستاده است و نشان دهند مذکر بودن متوفی، شهید و همچنین نشان از شکارچی یا جنگجو بودن وی است. نقوش حیوانی نیز مانند نقوش حیوانی خیلی کم است که شاملاسب یا قاطر است که درواقع نشان از روح حیات متوفی، جان، عبور از یک مرحله یا جهان به دیگری، روح نور، عفت، معصومیت، نجابت، صلح و خیز برداشتن در میان ابرها به‌منزلهبزرگ‌تریندل‌بستگی ساکنان آن منطقه برای حاصل خیزی کشتزاران بوده استهست. همچنین اسب درواقع نشانهی میل و عشق به زندگی و گوه ایمانش به از سرگرفتن زندگی در جهان دیگر است .
نقوش نمادین ازجمله نقوش قابل‌بحث است که کمتر بدان پرداخته‌شده است، در گورستانهای هم‌دوره و مشابه با گورستان ارمو درهّشهر، همچون گورستان شهید اقبال زینیوند واقع در شهرستان درهّشهر، گورستانهای متأخر دوره اسلامی آبدانان، گورستان سفیدچاه بهشهر مازندران، نهارخوران گرگان و دارالسلام شیراز مشابه این نقوش ولی به نسبت کم دیده‌شده است که عمدهترین معانی این نقوش به ماهیت و جنسیت و شغل فرد متوفی دلالت دارد،
ضمن اینکه م یتواند دعا یا آرامش، رحمت و خوش‌یمنی را برای متوفی در جهان دیگر طلب کند. نقوشی چون دایره، آینه، آبپاش، قلیان ، میخ، مربع، چکش، تبر، ترازو، دوک نخ‌ریسی، کریکت قالیبافی، شمشیر، خنجر، تیر و کمان، نیزه است، دوایر یا نقش خورشید نشانه آزادگی، تیشه نشانه بنایی، تیغ و آینه نشانه آرایشگر بودن است به‌طورکلی عمده ترین مفهومی که از نقوش بهخصوص نمادین می توان استنباط کرد، درواقع طلب بخشش و رحمت و باریدن نور الهی بر قبر متوفی است. سایر مفاهیم نقوش اشاره به شغل و جایگاه و جنسیت متوفی است. سنگقبر مردان با اشکالی مانندخنجر، شمشیر، تفنگ، اسب و سنگقبر زنان با اشکالی مانند شانه، قیچی و آینه مشخص میشود؛ که این نقوش حتی برای افراد عادی و بیسواد هم قابل‌فهم است.
نوشتار و آرایش سنگ قبور نمادین (آبپاش، دوایر متحدالمرکز، مستطیل، قلیان) در سنگ قبور ارمو درهّشهر
نتیجه گیری:
گورستان اِرَمو واقع در بخش مرکزی شهرستان درهّشهر از منحصربه فردترین گورستانهای قرن متأخر اسلامی هست که در شمال شرقی شهرستان درهّشهر قرارگرفته است. تزئینات روی سنگ قبور به دو صورت کتیبه‌نگار و نقوش متنوع نشان دهند ماهیت و موقعیت اجتماعی و مذهبی متوفیان است؛ که به دو شیوه گود و برجسته بر روی سنگ ایجادشده است. سنگ‌قبرهایارمو درهّشهر به برگه‌های صندوقی، کتابی و محرابی است. با شاهکارهایی از نقوش متنوع و بی‌همتانی که قلم هنرمندان حکاک این مرزوبوم آن را خلق کرده‌اند. نقوشی که از طبیعت سرشار وزندگی ساده و بی‌پیرایه مردم این سرزمین سرچشمه گرفته، کتابخانه سنگی بی‌نظیری را از هنر، معیشت و اعتقادات آنان خلق کرده که تحسین هر بیننده‌ای را برمی‌انگیزد.
این کتابخانه سنگی یکی از غنیترین گنجینه‌های اعتقادی و معیشت و به‌طورکلی فرهنگ بومی منطقه را به نمایش می گذارد، فرهنگی که در هیچ‌یک از کتب تاریخی و سفرنامهها اشارهای به آنها نشده و چنان صادقانه و زیبا حکایت مرگ وزندگی مردمان بومی را به تصویر کشیده که به‌راحتی میتوان زیبایی و سادگی روح زندگی مردمان سالهای دور این ناحیه را بازسازی کرد.
سنگ نشانها که هرکدام خلاصهای از زندگی دنیوی و آرزوهای زندگی جاودانی صاحب گور را به نمایش میگذارد و توسط حکاکان بومی خلق‌شده‌اند، حکاکان هنرمندی که بهنظر میرسد در همین منطقه زندگی کرده و با توجه به طبیعت منطقه که به لحاظ کوهستانی بودن از مسیر تقاطع فرهنگها تا حدود بسیار زیادی به دور وغنای بومی خود را حفظ کرده است از نمادهایی بهره بردهاند که در اقصی نقاط گیتی از آن استفاده‌شده گویا مفهوم آنها یکی یا به هم بسیار نزدیک است.
گویا نمادها در ناخودآگاهی ریشههای عمیق دارند با منشأ زندگی و تخیل جوش‌خورده‌اند بدین معنی که مبین رشتههای جادویی و روحانیای هستند که نخستین آدمیان را به جهان میپیوندند. نخستین تصاویر که بشر خلق کرد و پژوهشگران برای جستجو و کشف آنها اولویت قائل بودند و در وهله اول مطمع نظر قرار گرفتند، نمودگار حس انتزاع گرایی آدمهای بدوی یا اولیه است.
سنگقبرهای از قرون متأخر اسلامی در کنار سنگ قبور دوره معاصر در این قبرستان بازگوکننده و گواه بر این است این قبرستان در دورههای بعدی تا زمان حال موردتوجه عمیق بوده است. طرح سنگها بخصوص مقرنسهای حاشیهای، فرم لچکی، فرم محرابی یادآور عناصر معماری و سایر تزئینات به‌کاررفته در جایجای بقعه امامزاده است.
به‌طورکلی نقوش سنگقبرهای گورستان محوطه امامزاده باباسیف‌الدین ارمو درهّشهر شباهت فراوانی با بیشتر گورستانهای همدورة خود، ازجمله با نقوش سنگ قبور شهید اقبال زینیوند، وحدت آباد، و شیخ مکان از توابع شهرستان درهّشهر، گورستانهای متاخر دوره اسلامی آبدانان، گورستان سفید چاه بهشهر مازندران، نهارخوران گرگان، نقوش قبرهای محوطه شهیدگاه بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی و بعدازآن گورستان دارالسلام شیراز (به لحاظ نقوش گیاهی و بهخصوص نقش انسانی، نقوش نمادین و حتی قاببندیهای نوع برگ و گیاهی انتزاعی) و با سنگقبر انوشیروان در اردستان (به لحاظ قاببندی به شکل محراب و مقرنسکاریهای بالای سنگ عمودش کنار سنگقبر) و قبور آرامگاه شیخ شهابالدین اهری، در اهر و بهخصوص سنگقبر خود شیخ (که شباهت بیچون و چرایی با برخی از سنگ قبور گورستان ارمو دارد مخصوصاً نقش دوایر به شکل بتهجقه بر روی آن)، همچنین با نقوش سنگ مزارهای بقعه شیخ کلخوران اردبیل (به لحاظ قاببندی و طرح محرابی) شباهت فراوانی دارد.
گورستان ارمو درهّشهر ازنظر تنوع نقوش و کیفیت اجرای آن و نوع سنگهای به‌کاررفته در آن، نسبت به گورستانهای مشابه و مذکور در سطح بهتر و بالاتری است. در اینجا باید به این نکته توجه شود که گورستان ارمو به لحاظ نقوش نمادین و هندسی و نقوش گیاهی استلیزه شده به‌کاررفته در آن از تنوع و کمیت بالایی برخوردار است و در مقابل نقوش انسانی و حیوانی در آن کم است. مفهوم کلی نقوش بیانگر طلب جاودانگی، سعادتمندی و پرواز و آزادگی و آمرزش و بارش نور و رحمت الهی برای فرد متوفی است. ضمن اینکه سایر مفاهیم نقوش اشاره به شغل و جایگاهش در جامعه و جنسیت متوفی است. همچنین باید متذکر شد که وجود علائم نمادین مهر، تسبیح، آبپاش نشان از مسلمان و شیعه بودن مردم این منطقه را بعد از فتح اسلام می باشد.
پایان پیام/
یکی از این محوطه باستانی گورستان اِرمُو در بخش ارمو از توابع شهرستان درهّشهر در ضلع جنوبی امامزاده بابا سیفالدین واقع‌شده است، با توجه به ساخت‌وسازهای دوران مختلف در امامزاده و گسترش محوطه امامزاده، بخشی از این گورستان در زیر قسمتهای مختلف ساختمانی و به‌ویژه غربی مجموعه بناهای خدماتی (متلها، مغازهها) قرارگرفته است. طبق آثار و شواهد و با توجه به مدارک مستند تاریخی سابقۀ این گورستان به قبل از دوران امامزاده باباسیف‌الدین (ع) میرسد و در زمان حیات خود بابا سیفالدین محل دفن مریدان وی بوده است در آن زمان این قسمت در کنار دروازۀ ورودی اِرمو قرار داشته است.
موقعیت گورستان اِرمُو درهّشهر، (الف، جهت نگاه به سمت جنوبغربی است، ب) جهت نگاه به سمت جنوب غربی است
بسیاری از سنگ قبور محوطه گورستان ارمو هنگام ساختن محوطه گورستان شهدای انقلاب اسلامی که در قسمت جنوبی امامزاده احداث شد، توأم با سنگهای قبرستانهای دیگر شکسته شده و در پی صفحه محوطه مذکور به کار رفت. مابقی قبور نیز به علل متعدد ازجمله باد، باران، عوامل انسانی شکسته شده یا سطح آنها فرسایش یافته امروزه شمار اندکی از آنها در محوطه باقیمانده است.
سنگ قبور از بین رفته توسط عوامل انسانی و عوامل طبیعی (باد و باران) گورستان اِرمُو درهّشهر
محوطهی مذکور گورستانی متعلق به دوران اسلامی است. آثار سطحی (سنگ‌قبرها و جهت آنها) و نیز فقدان مدارکی دال بر اینکه گورستان متعلق به دورههای قدیمیتر است، این مطالب را ثابت میکند. جهت همه گورهای گورستان شرقی – غربی هست. بعضی از قبرها دارای سنگهای نوشته با مضامین خاص و نیز متعلق به حداکثر یک قرن پیش است.
نمونه از سنگقبرهای تاریخدار متعلق به گورستان ارمو درهّشهر
موقعیت جغرافیایی درهّشهر:
استان ایلام با مساحتی حدود 19هزارو 86 کیلومترمربع از شمال به استان کرمانشاه، از غرب به کشور عراق، از جنوب به استان خوزستان و عراق و از شرق به استان لرستان محدود است و 425 کیلومتر مرز مشترک با کشور عراق دارد. درهشهرامروز از توابع استان ایلام است در عرض و طول جغرافیایی 33 درجه و 7 دقیقه و 47 درجه و 21 دقیقه در 142 کیلومتری جنوب شرقی شهرستان ایلام و 35 کیلومتری غرب شهرستان پلدختر، در جوار ویرانههای شهر قدیم و در غرب آن بناشده است، گورستان اِرمو در قسمت شرقی شهر درهّشهر و در مسیر جاده درهشهر به پلدختر قرار دارد و زمینهای بسیار حاصلخیز کشاورزی در این منطقه واقع‌شده‌اند.
آن‌چنان در بررسی متون جغرافیایی و باستانشناسی مشخص است همواره این مکان موردتوجه جهانگردان و مسافرانی بوده که قدم به خاک لرستان می نهادند. از مهم‌ترین این افراد میتوان دمورگان)، راولینسن و استین ) اشاره کرد، آقای دمورگان نه تنها تاریخ این شهر را به دوره ساسانی منسوب می دارند بلکه پیشینه ساخت آن را به دوره عیلام عقب برده و آن را ماداکتو دومین پایتخت عیلام معرفی می کند.
لازم به ذکر است یادآور شوم هم اکنون مردم بومی شهر «درهّشهر» برخلاف آنچه خانم سیمین لک پور به اشتباه در صفحه 12 کتاب کاوش و پ‍پژوهش‌های باستانشناسی درهّشهر از زبان مردم بومی آن را «سیمره» نوشته؛ آن را کَلِکْ (خرابه) و ماداکتو مینامند. راولینسون نیز که از خرابههای سیمره بازدید کرده، با توجه به روایات محلی و مقایسه آن با شهر ساسانی سیروان در نزدیکی سیمره، آن را متعلق به دوره ساسانی می داند استین نیز خرابههای شهر سیمره را متعلق به دوره ساسانی دانسته و به‌احتمال وجود آثار اشکانی در این محل اشاره می کند.
نخستین بررسیهای باستانشناسی در سیمره در سال 1362 هجری شمسی از طرف سازمان میراث فرهنگی کشور به سرپرستی آقای سیفالله کامبخش انجام گرفت، وی علاوه بر برسی، به گمانه زنی پراکنده و تعیین نقشه ای عرصه و حریم شهر پرداخت. نخستین فصل کاوش باستانشناسی سیمره در سال 1374 هجری شمسی به سرپرستی نصرت الله معتمدی آغاز گردید و پس‌ازآن 9 فصل کاوش به سرپرستی خانم سیمین لکپور در این منطقه صورت گرفت.
براساس نتایج کاوشهای خانم لکپور و با توجه به آثار معماری، عناصر تزیینی وابسته به معماری و نیز سفالهای به‌دست‌آمده، شهر سیمره متعلق به دوران اسلامی بین نیمه قرن دوم تا چهارم هجری بوده و آثار مربوط به اشکانی و ساسانی از آن به‌دست‌آمده نیامده است. آخرین برسیهای انجام‌شده در شهرتاریخی درهّشهر شاهد به دست آمدن سفالهای از دوران مس و سنگ جدید، عیلامی، پارت و اشکانی و قرون اولیه اسلامی (از فتح اعراب تا قرن هفتم) است.
بررسی منطقه :
براساس طرح سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان ایلام، بخش غربی شهرستان درهّشهر، واقع در محدوده بخش مرکزی (اِرمُو)، منطقه مورد برسی به شمار میآید. این منطقه از جنوب به جاده اصلی پلدختر به درهّشهر، از شمال به رودخانه سیمره، از غرب و شرق به پادامنه‌های کبیرکوه محدود است.
این منطقه کوهستانی دارای چشمه های فراوان و رودخانه هایی است که پس از به هم پیوستن، رودهایی مثل دَمان را به وجود میآورند که به رودخانه سیمره میریزند. جنگلها و بیشه های نسبتاً انبوه منطقه زمینه مناسبی را برای حضور عشایر فراهم آورد. در بررسی و شناسایی حوزه شرقی بخش مرکزی درهّشهر، توسط نگارندگان برای نمونه جمع‌آوری و مطالعه سفالهای مطالعه سفالهای دوره اسلامی شهر تاریخی سیمره، بیست‌وسه محوطه باستانی اعم از گورستان، محوطه و بنا شناسایی گردید. طیف زمانی محوطه های مذکور از عصر مس و سنگ جدید تا دوران اسلامی متأخر را در برمی‌گیرد. در میان بیست‌وسه محوطه شناسایی‌شده، چهار محوطه متعلق به دوران پیش‌ازتاریخ، هشت محوطه مربوط به دوران پارت ساسانی و پنج محوطه مربوط به ساسانی- اسلامی و شش محوطه مربوط به دوران اسلامی متأخر هست
ویژگی‌های عام سنگقبرهای گورستان اِرمو:
حوه استقرار سنگ‌قبرها ، شکل و پیکره سنگ‌قبرها ، نوع حجاری و پرداخت سنگ، نوشتار و آرایش خطوط ، نقوش، اشکال و مفاهیم نهفته در تصاویر.
انواع سنگ قبرهای، قبرستان اِرمُو ازنظرنحوه استقرار:
سنگ مزارهای قبرستان اِرمُو به دو شیوه خوابیده (افقی) و ایستاده (عمودی) هستند. که در بعضی مناطق در یک قبر ترکیبی از این دو را با یکدیگر مشاهده میکنیم ، در نمونه های ترکیبی یعنی مواردی که هم سنگ عمودی و هم سنگ افقی با یکدیگر به‌کاررفته‌اند معمولاً به معرفی و شرح‌حال متوفی مربوط می شود.
این سنت یعنی به کارگیری سنگ عمودی به‌عنوان سنگ مزار و اینکه از چه هنگام و به چه منظوری به سنگ افقی تبدیل‌شده یا اینکه کدام‌یک بر دیگری تقدم و تأخر دارند را نمیتوان به‌طور دقیق برسی کرد. با توجه به سنگ مزارهای گورستان ارمو و مقایسه آن با نمونه های مشابه و همزمان آن در گورستانهای چون آبدانان ، نهارخوران گرگان، گورستان سفیدچاه بهشهر ، بقعه شیخ امین الدین جبرائیل کلخوران و بهخصوص سنگقبر امیر اویس آل نوشیروان در دشت محال اردستان، این مطلب قابل دریافت است.
قبری با دو سنگقبر به روش خوابیده (افقی) و ایستاده (عمودی)، گورستان اِرمُو درهّشهر
سنگ قبور عمودی، الف و ب گورهای محوطهای 140 آبدانان، پ محوطه کونه کل 2 آبدانان
سنگ قبور عمودی، گورستان اصلی سفیدچاه
شکل و پیکره سنگ قبور گورستان اِرمُو:
الف- سنگهای افقی:
سطح فوقانی سنگهای افقی معمولاً به شکل مستطیل و بیضی بوده(تصویر شماره 1و2) که بنابر سنتهای رایج و اعتقادات بومی طراحی و اجرا گشتند. این قبیل سنگها گاه با قطر کم (10 سانتیمتر) یا با قطر زیاد (50 سانتیمتر)که شکل کلی مکعب مستطیلهای توپُر را تشکیل می دهند.
سنگقبرهای افقی گورستان اِرمُو از منظری دیگر به دو شکل محرابی (با سطح مسطح- کتابی) تقسیم می شوند(تصویر شماره 3) که در ایران دارای پیشینه معماری است. طرح محراب که در اصل متعلق به دوره میتراییسم است. ایجاد مهراب و پرستشگاه و شکل نیم‌دایره (فریژی یا کلاه شکسته) قسمت بالای آن از مشخصات معماری مدیترانه است و مدیترانه درگذشته مرکز قلمرو آیین مهر بوده است. در این صورت محراب یک امر کاملاً مسیحی و بودائی نیست بلکه به سبک معماری معابد مهری بازمی‌گردد، دکتر مقدم نیز منشأ محراب و مهرابهای معابد مهری ذکر کرده و محراب را معرب «مهراب»می‌دانند .
اولین سند مکتوب که در آن به محراب به‌عنوان جایگاه مقدس اشاره شد قرآن کریم است که در تمامی موارد مربوط به‌پیش از اسلام و پیامبران پیش از حضرت محمد (ص) است.
از سوی دیگر دکتر مقدم معتقد است که لفظ محراب معرب مهراب است، در متون تفسیر قرآن آمده از مصدر محاربه گرفته‌شده برای اینکه نمازگزار هنگام نماز با شیطان جنگ می کند، در لسان ابن منظور معانی مختلفی ازجمله: ارجمندترین جا در یک اتاق، ارجمندترین جای مجلس، بلندترین اتاق در یک‌خانه، نیایشگاه یهودیان، کنام یا زیستگاه شیر، خلوتگاه پادشاه برای محراب ذکرشده است، الاصمعی روایت کرده که عرب قصر را به خاطر شریف بودنش محراب نامند ، همچنین محراب را به معنای فرورفتگیهای طاقچه مانندی که بتها را در آن قرار میدادند آوردند .
علامه طباطبایی در تفسیر آیه 13 سوره سباء نوشتهاند کلمه (محاریب) جمع محراب است، که به معنای نمازگاه و محل عبادت است، عدهای از مفسران نیز معتقدند محراب محل ویژه‌ای است در معبد که برای امام آن معبد یا افراد خاصی در نظر گرفته می شود، از سوی دیگر محراب به معنای تمام معبد آمده که جایگاه مبارزه با هوای نفسانی و شیطان است .
برخی مفسرین کلمه محراب را بالاخانه یا شاه‌نشین معنی کرده اند، محراب درواقع پیشگاه مجلس یا صدر اتاق، محل نماز و عبادت زرتشتیان است؛ اما امروزه محراب درواقع در جهت قبله است و بنابر آیات قرآن چنین استنباط می شود که پنجرهای است به‌سوی نور (امروزه نیز در بسیاری از نقاط مردم هنگامی‌که به زیارت اهل قبور میروند، با سنگ یا گچ طرح پنجرهای را روی سنگ ایجاد می کنند که جهت ورود نور به قبر متوفی است. و چون در باور زرتشتی و اسلامی نور نماد خداست، در پیرامون محراب مساجد آیه های از سوره نور و در مرکز طاق آن قندیل یا چراغ دان اجرا می شده است.
پیشینه این سنگقبر در منطقه به دوران تاریخی اشکانی و ساسانی و تا صفویه میرسد. نمونه این سنگ‌قبرها درگورستان اِرمُو قبرهای متعلق به قرون متأخر اسلامی روداریم که بر روی سنگهای این گورستان انواع نقوش مربع، مستطیل، تسبیح، مُهر نماز، آبپاش، ترنج، شانه، کریکت قالیبافی و شکل ترنج، قلیان، خنجر را داریم که نشان دهند این است که متوفی شیعه بودن فرد متوفا و اسلحه نماد آمادگی جهاد و جنگ طبق علیه کفر بوده است، این نوع نقوش قبور مشابه نقوش قبرهای محوطه شهیدگاه بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی و نقوش قبور شهید اقبال زینیوند شهرستان درهّشهر است.
نوشتار و آرایش سنگ قبور نمادین سنگ قبور ارمو درهّشهر
پس از اسلام، از سده چهارم هجری به بعد بر سنگ قبور حکاکی شد. که چه پیش از اسلام و چه پس‌ازآن، دریچهای رو به خداست و حقیقت هستی تلقی می شده و کندن تصویر آن بر سنگ‌قبرهابی‌ارتباط نیست،از قرن 4 تا 6 هجری روی سنگ‌قبرها کنده کاریهایی دیده میشود که نقوش مشابه پارچه های سلجوقی دارد.
بهترین نمونه آن‌ی ک سنگقبر است که از سنگ دگرگون‌شده درجه پایین که به نام اسلیت از مجموعه دگرگونی شیستهای کبیر کوه معروف است به رنگ قهوهای ساخته‌شده است و فرم نقوش محرابی که با خطوط زیگزالی پرشده است و نقش گل چند پر که در فواصل بین آن‌هاقرارگرفته است.
در فرم محراب کوچک‌تر نقش زیگزالی با تراکم بیشتر پیاده‌سازی شده است و نقش نیم‌دایره و فرم انتزاعی برگ در فواصل آنها قرار دارد و در مرکز محراب فرم شبیه به درخت که از خطوط هندسی ایجادشده است و دوگل در بین آنها قرار دارد احاطه‌شده است. طرح صندوقی (مکعبی) نیز از صندوقهای چوبی و فلزی که بیشتر از دوران تیموری متداول می شود و نمونههای از آن در محوطه قبور روستای قلعه تسمه از توابع شهرستان درهّشهر مربوط به 1300 هجری قمری، آرامگاه امامزاده عباس ساری مربوط به قرن 8 هجری قمری، امامزاده یحیی متعلق به قرن 8 هجری قمری و منبت تلفیقی شش پر و شش‌ضلعی صندوق امامزاده زین‌العابدین متعلق به قرن 9 هجری قمری، همچنین یکی از قالب‌های صندوق شاهزاده حسین ساری متعلق به قرن 9 هجری قمری به شکل صندوق چوبی وجود دارد.
ب- سنگهای عمودی: خود به چند گروه تقسیم می شوند:
سنگهای عمودی کلاه فریژی (شکسته)، سنگهای مکعبی، سنگهای استوانهای
سنگهای مسطح عمودی:
همان‌طور که گفتیم این دسته از سنگها دو کارکرد داشته اند، حالت اول سنگ عمودی خود در حکم یک سنگقبر کامل بهشمار میآید که کلیه اطلاعات و احیاناً تصاویر مهم بر روی آن درج‌شده است. یکی از قابلیتهای این نوع سنگهای ایستاده، استفاده از هر دو روی سنگ است. (یعنی هر دو طرف سنگ جایگاه اطلاعات و نوشتار و تصاویر هست).
نمونه های از این نوع سنگ قبور در گورستان ارمو، شهید اقبال زینیوند درهّشهر، سنگ قبور آبدانان یافت شده که قابل‌مقایسه با سنگ قبور سفیدچاه بهشهر ومحوطه باستانی شهریری (روستای پیرازمیان مشکینشهر) مربوط به هزارهای دوم پیش از میلاد یافت شده است،که رو و گهگاه هر دو طرف سنگهای قبر و یادمان عمودی مسطح با نقوش انسانی همراه با خنجرهایشان حک‌شده‌اند.
نوع حجاری و پرداخت سنگ‌قبرها:
شیوه حکاکیها و ایجاد نقوش به دو صورت برجسته و گود (کنده) است که در نوع برجسته اطراف نقوش را حکاکی میکردند تا نقش جلوه بیشتری داشته باشد و این کار دقت و زمان زیادی را می طلبید. نوع گود نیز مشخص است که نقوش را در سنگ حکاکی میکردند تا مشخص شود. این روش در مقایسه با نوع برجسته دقت و زمان زیادی نیاز نداشت و بیشتر برای ایجاد قاببندیها و احادیث و نقوش خاص و کوچک مورداستفاده قرار می گرفت.
نوشتار و آرایش سنگ قبور:
سنگقبرهای هر منطقه و کشوری تحت تأثیر معماری و فرهنگ آن منطقه است. مثلاً سنگقبرهای اسپانیا و آفریقا دارای قوسهای هلالی نعل اسبی است که برگرفته از معماری خاص این مناطق است.
یکی از مهم‌ترین مواردی که به لحاظ مردم‌شناسی حائز اهمیت است وجود نقوش کندهای بر روی سنگقبرهای عمودی و افقی است، سنگ قبور عمودی به‌صورت قاب‌بندی‌هایی که در بخش پیشانی عمدتاً بافرم نقوش انتزاعی کلاه مهری، نقوش برجسته زنجیر مانند، فرم گیاهی، مهر، تسبیح، خنجر، شمشیر، قیچی، شانه، بتهجقه، ترنج، نقش انسان، نقش انسان اسب سوار اسلحه، نقوش مربع، مستطیل، دایره، قیچی، نقش شانه، کریکت قالیبافی، تزیین حلزونی، مقرنسهای لانه‌زنبوری، خطوط موازی، متقاطع، مورب، منحنی، زیگزاگ، کنده‌شده و در بخش پایین آیات قرآنی درون قاب بر سنگ نقر شده و گهگاه در گوشه ها نیم ستونهایی در سنگ ایجادشده است، اما سنگ مزارهای افقی عمدتاً به دو شیوه قاب بندیهای منقوش محرابی و قاب بندیهای مزین به آیات و احادیث است که بر سطح موازی با زمین، بر روی سنگ حک‌شده است.
نوشتار و آرایش سنگ قبور نمادین سنگ قبور ارمو درهّشهر
کادرها (قابها):
هدف از اجرای قابها، تعریف حریمی جهت ساماندهی کتیبهها و نقوش است. قابها روی سنگهای عمودی و افقی اجرا میشدند، اما از دوره پهلوی بدین سو، به دلیل رویکرد عام هنرمندان در حذف تزیینات، استفاده از آنها رو به کاهش نهاد.
در گورستان ارمو قابها هماهنگ با ابعاد سنگ، به لحاظ طراحی متنوع شده است.
این طرح و قاب بندیها سه ویژگی مشترک دارند:
- مانند خود سنگ قبورشان، دارای تناسب به شکل مستطیل هستند.
- یک خط تقارن در محور طولی (و به‌ندرت در محور عرضی) دارند.
- شکل آنها شبیه درگاهی طاقدار (کلاه فریژی یا محرابی) است.
طرح محرابی درواقع شامل کادر مستطیلی بر روی‌هم چسبیده یا به‌صورت مجزا هستکه دیک قسمت آیه، حدیث یا سال و مشخصات فرد متوفی نقر شده و در کادر دیگر که بزرگ‌تر است قاببندیهای با طرح محرابی ایجادشده که نقوش مختلفی را در آن حک کرده اند.
نقوش و علائم:
علاوه بر کتیبه ها، نقوش سنگ‌قبرها نیز کمک به شناسایی موقعیت اجتماعی، جنسیت و شغل متوفی و ثبت وقایع تاریخی می کند و تنها برای تزیین سطوح سنگقبر نیست، بی‌شک این تصاویر و نقوش علاوه بر موارد ذکرشده، دارای معانی فلسفی خاص هستند که تحت تأثیر عقاید مذهبی، روایات و باورهای مردم شکل‌گرفته است.
همچنین نقش مذکور درواقع تجسم آثار معماری و حجم سه‌بعدی در فضای دوبعدی است. این موضوع را با توجه به نوع ایجاد شدن نقوشی چون مقرنسها بر بخش پیشانی سنگ یادمان عمودی و همچنین قاب محرابی ساده، مقرنس مانند و برگ نخلی یا به‌عبارت دیگر پرطاووسی میتوان دریافت. نمونه این نوع تزئینات در مقابر نهارخوران گرگان، مقابر پیرامون بقعه شیخ کلخوران اردبیل، مقابر محوطه شهیدگاه پیرامون بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، گورستانهای متأخر اسلامی آبدانان، مقبره امیر اویس آل نوشروان واقع در اردستان، روستای اونار مشکینشهر، می توان دید .
به طورکلی نقوش به‌کاررفته بر روی سنگقبرهای گورستان اِرَمو درهّشهر را به پنج گروه میتوان تقسیم نمود که عبارتنداز:
نقوش گیاهی (استلیزه شده)، حیوانی، هندسی، نمادین، انسانی.
نقوش گیاهی که بیشترین و متنوعترین نقوش را شامل میشود که درواقع از پیچکها، برگهای اسلیمی و ختایی هستند. نقوش مزبور یادآور حجاریهای ایوان بزرگ طاق‌بستان است که در آن گل و برگهای نیلوفر از زمین رو به سمت بالا کشیده شده است. درواقع «گل» و «برگ» و «درخت» نشانه سبزی وزندگی است و نمایانگر خوش‌یمنی و روزگار نیک است.
نقوش هندسی بعد از نقوش گیاهی بیشترین نوع نقوش مورداستفاده بر روی سنگ قبور اِرَمو درهّشهر که شامل نقوش دایره و نقوش شبیه برگ، خطوط زیگزاگ،مارپیچ، مورب، مستطیل، مثلث، امواج و محارب داخلی، خطوط موازی، مورب، دایره، مربع است
. به اعتقاد پیشینیان روان مرده به آسمان صعود کرده و در خورشید و ماه و ستاره مسکن میگزیند. ازاینجا می توان علاقه انسان اولیه را به نمایش خورشید و حیوانات منسوب به آن مانند اسب یا قاطر برای سفر آخرت در تزئینات دریافت (. همچنین کادرهای سطح قبور که به شکل مربع یا مستطیلی یا طرح محرابی است. نقش خورشید که مظهر نور و گرما و جاودانگی و شکوه سلطنت است بر روی قبور به شکل دایره دیده می شود.
نقوش انسانی که در حد نادر انگشت شمارند بالباس خاص این دوران مشخص است که به‌صورت ایستاده است و نشان دهند مذکر بودن متوفی، شهید و همچنین نشان از شکارچی یا جنگجو بودن وی است. نقوش حیوانی نیز مانند نقوش حیوانی خیلی کم است که شاملاسب یا قاطر است که درواقع نشان از روح حیات متوفی، جان، عبور از یک مرحله یا جهان به دیگری، روح نور، عفت، معصومیت، نجابت، صلح و خیز برداشتن در میان ابرها به‌منزلهبزرگ‌تریندل‌بستگی ساکنان آن منطقه برای حاصل خیزی کشتزاران بوده استهست. همچنین اسب درواقع نشانهی میل و عشق به زندگی و گوه ایمانش به از سرگرفتن زندگی در جهان دیگر است .
نقوش نمادین ازجمله نقوش قابل‌بحث است که کمتر بدان پرداخته‌شده است، در گورستانهای هم‌دوره و مشابه با گورستان ارمو درهّشهر، همچون گورستان شهید اقبال زینیوند واقع در شهرستان درهّشهر، گورستانهای متأخر دوره اسلامی آبدانان، گورستان سفیدچاه بهشهر مازندران، نهارخوران گرگان و دارالسلام شیراز مشابه این نقوش ولی به نسبت کم دیده‌شده است که عمدهترین معانی این نقوش به ماهیت و جنسیت و شغل فرد متوفی دلالت دارد،
ضمن اینکه م یتواند دعا یا آرامش، رحمت و خوش‌یمنی را برای متوفی در جهان دیگر طلب کند. نقوشی چون دایره، آینه، آبپاش، قلیان ، میخ، مربع، چکش، تبر، ترازو، دوک نخ‌ریسی، کریکت قالیبافی، شمشیر، خنجر، تیر و کمان، نیزه است، دوایر یا نقش خورشید نشانه آزادگی، تیشه نشانه بنایی، تیغ و آینه نشانه آرایشگر بودن است به‌طورکلی عمده ترین مفهومی که از نقوش بهخصوص نمادین می توان استنباط کرد، درواقع طلب بخشش و رحمت و باریدن نور الهی بر قبر متوفی است. سایر مفاهیم نقوش اشاره به شغل و جایگاه و جنسیت متوفی است. سنگقبر مردان با اشکالی مانندخنجر، شمشیر، تفنگ، اسب و سنگقبر زنان با اشکالی مانند شانه، قیچی و آینه مشخص میشود؛ که این نقوش حتی برای افراد عادی و بیسواد هم قابل‌فهم است.
نوشتار و آرایش سنگ قبور نمادین (آبپاش، دوایر متحدالمرکز، مستطیل، قلیان) در سنگ قبور ارمو درهّشهر
نتیجه گیری:
گورستان اِرَمو واقع در بخش مرکزی شهرستان درهّشهر از منحصربه فردترین گورستانهای قرن متأخر اسلامی هست که در شمال شرقی شهرستان درهّشهر قرارگرفته است. تزئینات روی سنگ قبور به دو صورت کتیبه‌نگار و نقوش متنوع نشان دهند ماهیت و موقعیت اجتماعی و مذهبی متوفیان است؛ که به دو شیوه گود و برجسته بر روی سنگ ایجادشده است. سنگ‌قبرهایارمو درهّشهر به برگه‌های صندوقی، کتابی و محرابی است. با شاهکارهایی از نقوش متنوع و بی‌همتانی که قلم هنرمندان حکاک این مرزوبوم آن را خلق کرده‌اند. نقوشی که از طبیعت سرشار وزندگی ساده و بی‌پیرایه مردم این سرزمین سرچشمه گرفته، کتابخانه سنگی بی‌نظیری را از هنر، معیشت و اعتقادات آنان خلق کرده که تحسین هر بیننده‌ای را برمی‌انگیزد.
این کتابخانه سنگی یکی از غنیترین گنجینه‌های اعتقادی و معیشت و به‌طورکلی فرهنگ بومی منطقه را به نمایش می گذارد، فرهنگی که در هیچ‌یک از کتب تاریخی و سفرنامهها اشارهای به آنها نشده و چنان صادقانه و زیبا حکایت مرگ وزندگی مردمان بومی را به تصویر کشیده که به‌راحتی میتوان زیبایی و سادگی روح زندگی مردمان سالهای دور این ناحیه را بازسازی کرد.
سنگ نشانها که هرکدام خلاصهای از زندگی دنیوی و آرزوهای زندگی جاودانی صاحب گور را به نمایش میگذارد و توسط حکاکان بومی خلق‌شده‌اند، حکاکان هنرمندی که بهنظر میرسد در همین منطقه زندگی کرده و با توجه به طبیعت منطقه که به لحاظ کوهستانی بودن از مسیر تقاطع فرهنگها تا حدود بسیار زیادی به دور وغنای بومی خود را حفظ کرده است از نمادهایی بهره بردهاند که در اقصی نقاط گیتی از آن استفاده‌شده گویا مفهوم آنها یکی یا به هم بسیار نزدیک است.
گویا نمادها در ناخودآگاهی ریشههای عمیق دارند با منشأ زندگی و تخیل جوش‌خورده‌اند بدین معنی که مبین رشتههای جادویی و روحانیای هستند که نخستین آدمیان را به جهان میپیوندند. نخستین تصاویر که بشر خلق کرد و پژوهشگران برای جستجو و کشف آنها اولویت قائل بودند و در وهله اول مطمع نظر قرار گرفتند، نمودگار حس انتزاع گرایی آدمهای بدوی یا اولیه است.
سنگقبرهای از قرون متأخر اسلامی در کنار سنگ قبور دوره معاصر در این قبرستان بازگوکننده و گواه بر این است این قبرستان در دورههای بعدی تا زمان حال موردتوجه عمیق بوده است. طرح سنگها بخصوص مقرنسهای حاشیهای، فرم لچکی، فرم محرابی یادآور عناصر معماری و سایر تزئینات به‌کاررفته در جایجای بقعه امامزاده است.
به‌طورکلی نقوش سنگقبرهای گورستان محوطه امامزاده باباسیف‌الدین ارمو درهّشهر شباهت فراوانی با بیشتر گورستانهای همدورة خود، ازجمله با نقوش سنگ قبور شهید اقبال زینیوند، وحدت آباد، و شیخ مکان از توابع شهرستان درهّشهر، گورستانهای متاخر دوره اسلامی آبدانان، گورستان سفید چاه بهشهر مازندران، نهارخوران گرگان، نقوش قبرهای محوطه شهیدگاه بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی و بعدازآن گورستان دارالسلام شیراز (به لحاظ نقوش گیاهی و بهخصوص نقش انسانی، نقوش نمادین و حتی قاببندیهای نوع برگ و گیاهی انتزاعی) و با سنگقبر انوشیروان در اردستان (به لحاظ قاببندی به شکل محراب و مقرنسکاریهای بالای سنگ عمودش کنار سنگقبر) و قبور آرامگاه شیخ شهابالدین اهری، در اهر و بهخصوص سنگقبر خود شیخ (که شباهت بیچون و چرایی با برخی از سنگ قبور گورستان ارمو دارد مخصوصاً نقش دوایر به شکل بتهجقه بر روی آن)، همچنین با نقوش سنگ مزارهای بقعه شیخ کلخوران اردبیل (به لحاظ قاببندی و طرح محرابی) شباهت فراوانی دارد.
گورستان ارمو درهّشهر ازنظر تنوع نقوش و کیفیت اجرای آن و نوع سنگهای به‌کاررفته در آن، نسبت به گورستانهای مشابه و مذکور در سطح بهتر و بالاتری است. در اینجا باید به این نکته توجه شود که گورستان ارمو به لحاظ نقوش نمادین و هندسی و نقوش گیاهی استلیزه شده به‌کاررفته در آن از تنوع و کمیت بالایی برخوردار است و در مقابل نقوش انسانی و حیوانی در آن کم است. مفهوم کلی نقوش بیانگر طلب جاودانگی، سعادتمندی و پرواز و آزادگی و آمرزش و بارش نور و رحمت الهی برای فرد متوفی است. ضمن اینکه سایر مفاهیم نقوش اشاره به شغل و جایگاهش در جامعه و جنسیت متوفی است. همچنین باید متذکر شد که وجود علائم نمادین مهر، تسبیح، آبپاش نشان از مسلمان و شیعه بودن مردم این منطقه را بعد از فتح اسلام می باشد.
پایان پیام/
,
یکی از این محوطه باستانی گورستان اِرمُو در بخش ارمو از توابع شهرستان درهّشهر در ضلع جنوبی امامزاده بابا سیفالدین واقع‌شده است، با توجه به ساخت‌وسازهای دوران مختلف در امامزاده و گسترش محوطه امامزاده، بخشی از این گورستان در زیر قسمتهای مختلف ساختمانی و به‌ویژه غربی مجموعه بناهای خدماتی (متلها، مغازهها) قرارگرفته است. طبق آثار و شواهد و با توجه به مدارک مستند تاریخی سابقۀ این گورستان به قبل از دوران امامزاده باباسیف‌الدین (ع) میرسد و در زمان حیات خود بابا سیفالدین محل دفن مریدان وی بوده است در آن زمان این قسمت در کنار دروازۀ ورودی اِرمو قرار داشته است.
,,
, موقعیت گورستان اِرمُو درهّشهر، (الف، جهت نگاه به سمت جنوبغربی است، ب) جهت نگاه به سمت جنوب غربی است
,,
بسیاری از سنگ قبور محوطه گورستان ارمو هنگام ساختن محوطه گورستان شهدای انقلاب اسلامی که در قسمت جنوبی امامزاده احداث شد، توأم با سنگهای قبرستانهای دیگر شکسته شده و در پی صفحه محوطه مذکور به کار رفت. مابقی قبور نیز به علل متعدد ازجمله باد، باران، عوامل انسانی شکسته شده یا سطح آنها فرسایش یافته امروزه شمار اندکی از آنها در محوطه باقیمانده است.
,,
, سنگ قبور از بین رفته توسط عوامل انسانی و عوامل طبیعی (باد و باران) گورستان اِرمُو درهّشهر
,,
محوطهی مذکور گورستانی متعلق به دوران اسلامی است. آثار سطحی (سنگ‌قبرها و جهت آنها) و نیز فقدان مدارکی دال بر اینکه گورستان متعلق به دورههای قدیمیتر است، این مطالب را ثابت میکند. جهت همه گورهای گورستان شرقی – غربی هست. بعضی از قبرها دارای سنگهای نوشته با مضامین خاص و نیز متعلق به حداکثر یک قرن پیش است.
,,
, ,
نمونه از سنگقبرهای تاریخدار متعلق به گورستان ارمو درهّشهر
,,
موقعیت جغرافیایی درهّشهر:
,استان ایلام با مساحتی حدود 19هزارو 86 کیلومترمربع از شمال به استان کرمانشاه، از غرب به کشور عراق، از جنوب به استان خوزستان و عراق و از شرق به استان لرستان محدود است و 425 کیلومتر مرز مشترک با کشور عراق دارد. درهشهرامروز از توابع استان ایلام است در عرض و طول جغرافیایی 33 درجه و 7 دقیقه و 47 درجه و 21 دقیقه در 142 کیلومتری جنوب شرقی شهرستان ایلام و 35 کیلومتری غرب شهرستان پلدختر، در جوار ویرانههای شهر قدیم و در غرب آن بناشده است، گورستان اِرمو در قسمت شرقی شهر درهّشهر و در مسیر جاده درهشهر به پلدختر قرار دارد و زمینهای بسیار حاصلخیز کشاورزی در این منطقه واقع‌شده‌اند.
,,
, ,
,
آن‌چنان در بررسی متون جغرافیایی و باستانشناسی مشخص است همواره این مکان موردتوجه جهانگردان و مسافرانی بوده که قدم به خاک لرستان می نهادند. از مهم‌ترین این افراد میتوان دمورگان)، راولینسن و استین ) اشاره کرد، آقای دمورگان نه تنها تاریخ این شهر را به دوره ساسانی منسوب می دارند بلکه پیشینه ساخت آن را به دوره عیلام عقب برده و آن را ماداکتو دومین پایتخت عیلام معرفی می کند.
,,
لازم به ذکر است یادآور شوم هم اکنون مردم بومی شهر «درهّشهر» برخلاف آنچه خانم سیمین لک پور به اشتباه در صفحه 12 کتاب کاوش و پ‍پژوهش‌های باستانشناسی درهّشهر از زبان مردم بومی آن را «سیمره» نوشته؛ آن را کَلِکْ (خرابه) و ماداکتو مینامند. راولینسون نیز که از خرابههای سیمره بازدید کرده، با توجه به روایات محلی و مقایسه آن با شهر ساسانی سیروان در نزدیکی سیمره، آن را متعلق به دوره ساسانی می داند استین نیز خرابههای شهر سیمره را متعلق به دوره ساسانی دانسته و به‌احتمال وجود آثار اشکانی در این محل اشاره می کند.
,,
نخستین بررسیهای باستانشناسی در سیمره در سال 1362 هجری شمسی از طرف سازمان میراث فرهنگی کشور به سرپرستی آقای سیفالله کامبخش انجام گرفت، وی علاوه بر برسی، به گمانه زنی پراکنده و تعیین نقشه ای عرصه و حریم شهر پرداخت. نخستین فصل کاوش باستانشناسی سیمره در سال 1374 هجری شمسی به سرپرستی نصرت الله معتمدی آغاز گردید و پس‌ازآن 9 فصل کاوش به سرپرستی خانم سیمین لکپور در این منطقه صورت گرفت.
,,
براساس نتایج کاوشهای خانم لکپور و با توجه به آثار معماری، عناصر تزیینی وابسته به معماری و نیز سفالهای به‌دست‌آمده، شهر سیمره متعلق به دوران اسلامی بین نیمه قرن دوم تا چهارم هجری بوده و آثار مربوط به اشکانی و ساسانی از آن به‌دست‌آمده نیامده است. آخرین برسیهای انجام‌شده در شهرتاریخی درهّشهر شاهد به دست آمدن سفالهای از دوران مس و سنگ جدید، عیلامی، پارت و اشکانی و قرون اولیه اسلامی (از فتح اعراب تا قرن هفتم) است.
,,
بررسی منطقه :
,براساس طرح سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان ایلام، بخش غربی شهرستان درهّشهر، واقع در محدوده بخش مرکزی (اِرمُو)، منطقه مورد برسی به شمار میآید. این منطقه از جنوب به جاده اصلی پلدختر به درهّشهر، از شمال به رودخانه سیمره، از غرب و شرق به پادامنه‌های کبیرکوه محدود است.
,,
این منطقه کوهستانی دارای چشمه های فراوان و رودخانه هایی است که پس از به هم پیوستن، رودهایی مثل دَمان را به وجود میآورند که به رودخانه سیمره میریزند. جنگلها و بیشه های نسبتاً انبوه منطقه زمینه مناسبی را برای حضور عشایر فراهم آورد. در بررسی و شناسایی حوزه شرقی بخش مرکزی درهّشهر، توسط نگارندگان برای نمونه جمع‌آوری و مطالعه سفالهای مطالعه سفالهای دوره اسلامی شهر تاریخی سیمره، بیست‌وسه محوطه باستانی اعم از گورستان، محوطه و بنا شناسایی گردید. طیف زمانی محوطه های مذکور از عصر مس و سنگ جدید تا دوران اسلامی متأخر را در برمی‌گیرد. در میان بیست‌وسه محوطه شناسایی‌شده، چهار محوطه متعلق به دوران پیش‌ازتاریخ، هشت محوطه مربوط به دوران پارت ساسانی و پنج محوطه مربوط به ساسانی- اسلامی و شش محوطه مربوط به دوران اسلامی متأخر هست
,,
,
ویژگی‌های عام سنگقبرهای گورستان اِرمو:
,,
حوه استقرار سنگ‌قبرها ، شکل و پیکره سنگ‌قبرها ، نوع حجاری و پرداخت سنگ، نوشتار و آرایش خطوط ، نقوش، اشکال و مفاهیم نهفته در تصاویر.
,,
انواع سنگ قبرهای، قبرستان اِرمُو ازنظرنحوه استقرار:
,سنگ مزارهای قبرستان اِرمُو به دو شیوه خوابیده (افقی) و ایستاده (عمودی) هستند. که در بعضی مناطق در یک قبر ترکیبی از این دو را با یکدیگر مشاهده میکنیم ، در نمونه های ترکیبی یعنی مواردی که هم سنگ عمودی و هم سنگ افقی با یکدیگر به‌کاررفته‌اند معمولاً به معرفی و شرح‌حال متوفی مربوط می شود.
,,
این سنت یعنی به کارگیری سنگ عمودی به‌عنوان سنگ مزار و اینکه از چه هنگام و به چه منظوری به سنگ افقی تبدیل‌شده یا اینکه کدام‌یک بر دیگری تقدم و تأخر دارند را نمیتوان به‌طور دقیق برسی کرد. با توجه به سنگ مزارهای گورستان ارمو و مقایسه آن با نمونه های مشابه و همزمان آن در گورستانهای چون آبدانان ، نهارخوران گرگان، گورستان سفیدچاه بهشهر ، بقعه شیخ امین الدین جبرائیل کلخوران و بهخصوص سنگقبر امیر اویس آل نوشیروان در دشت محال اردستان، این مطلب قابل دریافت است.
,,
, قبری با دو سنگقبر به روش خوابیده (افقی) و ایستاده (عمودی)، گورستان اِرمُو درهّشهر
,,
, سنگ قبور عمودی، الف و ب گورهای محوطهای 140 آبدانان، پ محوطه کونه کل 2 آبدانان
,
, سنگ قبور عمودی، گورستان اصلی سفیدچاه
,,
,
شکل و پیکره سنگ قبور گورستان اِرمُو:
,,
الف- سنگهای افقی:
,سطح فوقانی سنگهای افقی معمولاً به شکل مستطیل و بیضی بوده(تصویر شماره 1و2) که بنابر سنتهای رایج و اعتقادات بومی طراحی و اجرا گشتند. این قبیل سنگها گاه با قطر کم (10 سانتیمتر) یا با قطر زیاد (50 سانتیمتر)که شکل کلی مکعب مستطیلهای توپُر را تشکیل می دهند.
,,
, ,
سنگقبرهای افقی گورستان اِرمُو از منظری دیگر به دو شکل محرابی (با سطح مسطح- کتابی) تقسیم می شوند(تصویر شماره 3) که در ایران دارای پیشینه معماری است. طرح محراب که در اصل متعلق به دوره میتراییسم است. ایجاد مهراب و پرستشگاه و شکل نیم‌دایره (فریژی یا کلاه شکسته) قسمت بالای آن از مشخصات معماری مدیترانه است و مدیترانه درگذشته مرکز قلمرو آیین مهر بوده است. در این صورت محراب یک امر کاملاً مسیحی و بودائی نیست بلکه به سبک معماری معابد مهری بازمی‌گردد، دکتر مقدم نیز منشأ محراب و مهرابهای معابد مهری ذکر کرده و محراب را معرب «مهراب»می‌دانند .
,,
,
اولین سند مکتوب که در آن به محراب به‌عنوان جایگاه مقدس اشاره شد قرآن کریم است که در تمامی موارد مربوط به‌پیش از اسلام و پیامبران پیش از حضرت محمد (ص) است.
,,
از سوی دیگر دکتر مقدم معتقد است که لفظ محراب معرب مهراب است، در متون تفسیر قرآن آمده از مصدر محاربه گرفته‌شده برای اینکه نمازگزار هنگام نماز با شیطان جنگ می کند، در لسان ابن منظور معانی مختلفی ازجمله: ارجمندترین جا در یک اتاق، ارجمندترین جای مجلس، بلندترین اتاق در یک‌خانه، نیایشگاه یهودیان، کنام یا زیستگاه شیر، خلوتگاه پادشاه برای محراب ذکرشده است، الاصمعی روایت کرده که عرب قصر را به خاطر شریف بودنش محراب نامند ، همچنین محراب را به معنای فرورفتگیهای طاقچه مانندی که بتها را در آن قرار میدادند آوردند .
,,
علامه طباطبایی در تفسیر آیه 13 سوره سباء نوشتهاند کلمه (محاریب) جمع محراب است، که به معنای نمازگاه و محل عبادت است، عدهای از مفسران نیز معتقدند محراب محل ویژه‌ای است در معبد که برای امام آن معبد یا افراد خاصی در نظر گرفته می شود، از سوی دیگر محراب به معنای تمام معبد آمده که جایگاه مبارزه با هوای نفسانی و شیطان است .
,,
برخی مفسرین کلمه محراب را بالاخانه یا شاه‌نشین معنی کرده اند، محراب درواقع پیشگاه مجلس یا صدر اتاق، محل نماز و عبادت زرتشتیان است؛ اما امروزه محراب درواقع در جهت قبله است و بنابر آیات قرآن چنین استنباط می شود که پنجرهای است به‌سوی نور (امروزه نیز در بسیاری از نقاط مردم هنگامی‌که به زیارت اهل قبور میروند، با سنگ یا گچ طرح پنجرهای را روی سنگ ایجاد می کنند که جهت ورود نور به قبر متوفی است. و چون در باور زرتشتی و اسلامی نور نماد خداست، در پیرامون محراب مساجد آیه های از سوره نور و در مرکز طاق آن قندیل یا چراغ دان اجرا می شده است.
,,
پیشینه این سنگقبر در منطقه به دوران تاریخی اشکانی و ساسانی و تا صفویه میرسد. نمونه این سنگ‌قبرها درگورستان اِرمُو قبرهای متعلق به قرون متأخر اسلامی روداریم که بر روی سنگهای این گورستان انواع نقوش مربع، مستطیل، تسبیح، مُهر نماز، آبپاش، ترنج، شانه، کریکت قالیبافی و شکل ترنج، قلیان، خنجر را داریم که نشان دهند این است که متوفی شیعه بودن فرد متوفا و اسلحه نماد آمادگی جهاد و جنگ طبق علیه کفر بوده است، این نوع نقوش قبور مشابه نقوش قبرهای محوطه شهیدگاه بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی و نقوش قبور شهید اقبال زینیوند شهرستان درهّشهر است.
,,
, نوشتار و آرایش سنگ قبور نمادین سنگ قبور ارمو درهّشهر
,,
پس از اسلام، از سده چهارم هجری به بعد بر سنگ قبور حکاکی شد. که چه پیش از اسلام و چه پس‌ازآن، دریچهای رو به خداست و حقیقت هستی تلقی می شده و کندن تصویر آن بر سنگ‌قبرهابی‌ارتباط نیست،از قرن 4 تا 6 هجری روی سنگ‌قبرها کنده کاریهایی دیده میشود که نقوش مشابه پارچه های سلجوقی دارد.
,,
بهترین نمونه آن‌ی ک سنگقبر است که از سنگ دگرگون‌شده درجه پایین که به نام اسلیت از مجموعه دگرگونی شیستهای کبیر کوه معروف است به رنگ قهوهای ساخته‌شده است و فرم نقوش محرابی که با خطوط زیگزالی پرشده است و نقش گل چند پر که در فواصل بین آن‌هاقرارگرفته است.
,,
در فرم محراب کوچک‌تر نقش زیگزالی با تراکم بیشتر پیاده‌سازی شده است و نقش نیم‌دایره و فرم انتزاعی برگ در فواصل آنها قرار دارد و در مرکز محراب فرم شبیه به درخت که از خطوط هندسی ایجادشده است و دوگل در بین آنها قرار دارد احاطه‌شده است. طرح صندوقی (مکعبی) نیز از صندوقهای چوبی و فلزی که بیشتر از دوران تیموری متداول می شود و نمونههای از آن در محوطه قبور روستای قلعه تسمه از توابع شهرستان درهّشهر مربوط به 1300 هجری قمری، آرامگاه امامزاده عباس ساری مربوط به قرن 8 هجری قمری، امامزاده یحیی متعلق به قرن 8 هجری قمری و منبت تلفیقی شش پر و شش‌ضلعی صندوق امامزاده زین‌العابدین متعلق به قرن 9 هجری قمری، همچنین یکی از قالب‌های صندوق شاهزاده حسین ساری متعلق به قرن 9 هجری قمری به شکل صندوق چوبی وجود دارد.
,,
ب- سنگهای عمودی: خود به چند گروه تقسیم می شوند:
,,
سنگهای عمودی کلاه فریژی (شکسته)، سنگهای مکعبی، سنگهای استوانهای
,,
سنگهای مسطح عمودی:
,همان‌طور که گفتیم این دسته از سنگها دو کارکرد داشته اند، حالت اول سنگ عمودی خود در حکم یک سنگقبر کامل بهشمار میآید که کلیه اطلاعات و احیاناً تصاویر مهم بر روی آن درج‌شده است. یکی از قابلیتهای این نوع سنگهای ایستاده، استفاده از هر دو روی سنگ است. (یعنی هر دو طرف سنگ جایگاه اطلاعات و نوشتار و تصاویر هست).
,,
نمونه های از این نوع سنگ قبور در گورستان ارمو، شهید اقبال زینیوند درهّشهر، سنگ قبور آبدانان یافت شده که قابل‌مقایسه با سنگ قبور سفیدچاه بهشهر ومحوطه باستانی شهریری (روستای پیرازمیان مشکینشهر) مربوط به هزارهای دوم پیش از میلاد یافت شده است،که رو و گهگاه هر دو طرف سنگهای قبر و یادمان عمودی مسطح با نقوش انسانی همراه با خنجرهایشان حک‌شده‌اند.
,نوع حجاری و پرداخت سنگ‌قبرها:
,شیوه حکاکیها و ایجاد نقوش به دو صورت برجسته و گود (کنده) است که در نوع برجسته اطراف نقوش را حکاکی میکردند تا نقش جلوه بیشتری داشته باشد و این کار دقت و زمان زیادی را می طلبید. نوع گود نیز مشخص است که نقوش را در سنگ حکاکی میکردند تا مشخص شود. این روش در مقایسه با نوع برجسته دقت و زمان زیادی نیاز نداشت و بیشتر برای ایجاد قاببندیها و احادیث و نقوش خاص و کوچک مورداستفاده قرار می گرفت.
,,
نوشتار و آرایش سنگ قبور:
,سنگقبرهای هر منطقه و کشوری تحت تأثیر معماری و فرهنگ آن منطقه است. مثلاً سنگقبرهای اسپانیا و آفریقا دارای قوسهای هلالی نعل اسبی است که برگرفته از معماری خاص این مناطق است.
,,
یکی از مهم‌ترین مواردی که به لحاظ مردم‌شناسی حائز اهمیت است وجود نقوش کندهای بر روی سنگقبرهای عمودی و افقی است، سنگ قبور عمودی به‌صورت قاب‌بندی‌هایی که در بخش پیشانی عمدتاً بافرم نقوش انتزاعی کلاه مهری، نقوش برجسته زنجیر مانند، فرم گیاهی، مهر، تسبیح، خنجر، شمشیر، قیچی، شانه، بتهجقه، ترنج، نقش انسان، نقش انسان اسب سوار اسلحه، نقوش مربع، مستطیل، دایره، قیچی، نقش شانه، کریکت قالیبافی، تزیین حلزونی، مقرنسهای لانه‌زنبوری، خطوط موازی، متقاطع، مورب، منحنی، زیگزاگ، کنده‌شده و در بخش پایین آیات قرآنی درون قاب بر سنگ نقر شده و گهگاه در گوشه ها نیم ستونهایی در سنگ ایجادشده است، اما سنگ مزارهای افقی عمدتاً به دو شیوه قاب بندیهای منقوش محرابی و قاب بندیهای مزین به آیات و احادیث است که بر سطح موازی با زمین، بر روی سنگ حک‌شده است.
,,
, نوشتار و آرایش سنگ قبور نمادین سنگ قبور ارمو درهّشهر
,
, ,
کادرها (قابها):
,هدف از اجرای قابها، تعریف حریمی جهت ساماندهی کتیبهها و نقوش است. قابها روی سنگهای عمودی و افقی اجرا میشدند، اما از دوره پهلوی بدین سو، به دلیل رویکرد عام هنرمندان در حذف تزیینات، استفاده از آنها رو به کاهش نهاد.
,,
در گورستان ارمو قابها هماهنگ با ابعاد سنگ، به لحاظ طراحی متنوع شده است.
,,
این طرح و قاب بندیها سه ویژگی مشترک دارند:
,,
- مانند خود سنگ قبورشان، دارای تناسب به شکل مستطیل هستند.
- یک خط تقارن در محور طولی (و به‌ندرت در محور عرضی) دارند.
- شکل آنها شبیه درگاهی طاقدار (کلاه فریژی یا محرابی) است.
طرح محرابی درواقع شامل کادر مستطیلی بر روی‌هم چسبیده یا به‌صورت مجزا هستکه دیک قسمت آیه، حدیث یا سال و مشخصات فرد متوفی نقر شده و در کادر دیگر که بزرگ‌تر است قاببندیهای با طرح محرابی ایجادشده که نقوش مختلفی را در آن حک کرده اند.
,,
نقوش و علائم:
,علاوه بر کتیبه ها، نقوش سنگ‌قبرها نیز کمک به شناسایی موقعیت اجتماعی، جنسیت و شغل متوفی و ثبت وقایع تاریخی می کند و تنها برای تزیین سطوح سنگقبر نیست، بی‌شک این تصاویر و نقوش علاوه بر موارد ذکرشده، دارای معانی فلسفی خاص هستند که تحت تأثیر عقاید مذهبی، روایات و باورهای مردم شکل‌گرفته است.
,,
همچنین نقش مذکور درواقع تجسم آثار معماری و حجم سه‌بعدی در فضای دوبعدی است. این موضوع را با توجه به نوع ایجاد شدن نقوشی چون مقرنسها بر بخش پیشانی سنگ یادمان عمودی و همچنین قاب محرابی ساده، مقرنس مانند و برگ نخلی یا به‌عبارت دیگر پرطاووسی میتوان دریافت. نمونه این نوع تزئینات در مقابر نهارخوران گرگان، مقابر پیرامون بقعه شیخ کلخوران اردبیل، مقابر محوطه شهیدگاه پیرامون بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، گورستانهای متأخر اسلامی آبدانان، مقبره امیر اویس آل نوشروان واقع در اردستان، روستای اونار مشکینشهر، می توان دید .
,,
به طورکلی نقوش به‌کاررفته بر روی سنگقبرهای گورستان اِرَمو درهّشهر را به پنج گروه میتوان تقسیم نمود که عبارتنداز:
,,
نقوش گیاهی (استلیزه شده)، حیوانی، هندسی، نمادین، انسانی.
,,
نقوش گیاهی که بیشترین و متنوعترین نقوش را شامل میشود که درواقع از پیچکها، برگهای اسلیمی و ختایی هستند. نقوش مزبور یادآور حجاریهای ایوان بزرگ طاق‌بستان است که در آن گل و برگهای نیلوفر از زمین رو به سمت بالا کشیده شده است. درواقع «گل» و «برگ» و «درخت» نشانه سبزی وزندگی است و نمایانگر خوش‌یمنی و روزگار نیک است.
,,
نقوش هندسی بعد از نقوش گیاهی بیشترین نوع نقوش مورداستفاده بر روی سنگ قبور اِرَمو درهّشهر که شامل نقوش دایره و نقوش شبیه برگ، خطوط زیگزاگ،مارپیچ، مورب، مستطیل، مثلث، امواج و محارب داخلی، خطوط موازی، مورب، دایره، مربع است
,,
. به اعتقاد پیشینیان روان مرده به آسمان صعود کرده و در خورشید و ماه و ستاره مسکن میگزیند. ازاینجا می توان علاقه انسان اولیه را به نمایش خورشید و حیوانات منسوب به آن مانند اسب یا قاطر برای سفر آخرت در تزئینات دریافت (. همچنین کادرهای سطح قبور که به شکل مربع یا مستطیلی یا طرح محرابی است. نقش خورشید که مظهر نور و گرما و جاودانگی و شکوه سلطنت است بر روی قبور به شکل دایره دیده می شود.
,,
نقوش انسانی که در حد نادر انگشت شمارند بالباس خاص این دوران مشخص است که به‌صورت ایستاده است و نشان دهند مذکر بودن متوفی، شهید و همچنین نشان از شکارچی یا جنگجو بودن وی است. نقوش حیوانی نیز مانند نقوش حیوانی خیلی کم است که شاملاسب یا قاطر است که درواقع نشان از روح حیات متوفی، جان، عبور از یک مرحله یا جهان به دیگری، روح نور، عفت، معصومیت، نجابت، صلح و خیز برداشتن در میان ابرها به‌منزلهبزرگ‌تریندل‌بستگی ساکنان آن منطقه برای حاصل خیزی کشتزاران بوده استهست. همچنین اسب درواقع نشانهی میل و عشق به زندگی و گوه ایمانش به از سرگرفتن زندگی در جهان دیگر است .
,نقوش نمادین ازجمله نقوش قابل‌بحث است که کمتر بدان پرداخته‌شده است، در گورستانهای هم‌دوره و مشابه با گورستان ارمو درهّشهر، همچون گورستان شهید اقبال زینیوند واقع در شهرستان درهّشهر، گورستانهای متأخر دوره اسلامی آبدانان، گورستان سفیدچاه بهشهر مازندران، نهارخوران گرگان و دارالسلام شیراز مشابه این نقوش ولی به نسبت کم دیده‌شده است که عمدهترین معانی این نقوش به ماهیت و جنسیت و شغل فرد متوفی دلالت دارد،
,,
ضمن اینکه م یتواند دعا یا آرامش، رحمت و خوش‌یمنی را برای متوفی در جهان دیگر طلب کند. نقوشی چون دایره، آینه، آبپاش، قلیان ، میخ، مربع، چکش، تبر، ترازو، دوک نخ‌ریسی، کریکت قالیبافی، شمشیر، خنجر، تیر و کمان، نیزه است، دوایر یا نقش خورشید نشانه آزادگی، تیشه نشانه بنایی، تیغ و آینه نشانه آرایشگر بودن است به‌طورکلی عمده ترین مفهومی که از نقوش بهخصوص نمادین می توان استنباط کرد، درواقع طلب بخشش و رحمت و باریدن نور الهی بر قبر متوفی است. سایر مفاهیم نقوش اشاره به شغل و جایگاه و جنسیت متوفی است. سنگقبر مردان با اشکالی مانندخنجر، شمشیر، تفنگ، اسب و سنگقبر زنان با اشکالی مانند شانه، قیچی و آینه مشخص میشود؛ که این نقوش حتی برای افراد عادی و بیسواد هم قابل‌فهم است.
,,
, نوشتار و آرایش سنگ قبور نمادین (آبپاش، دوایر متحدالمرکز، مستطیل، قلیان) در سنگ قبور ارمو درهّشهر
,,
نتیجه گیری:
,گورستان اِرَمو واقع در بخش مرکزی شهرستان درهّشهر از منحصربه فردترین گورستانهای قرن متأخر اسلامی هست که در شمال شرقی شهرستان درهّشهر قرارگرفته است. تزئینات روی سنگ قبور به دو صورت کتیبه‌نگار و نقوش متنوع نشان دهند ماهیت و موقعیت اجتماعی و مذهبی متوفیان است؛ که به دو شیوه گود و برجسته بر روی سنگ ایجادشده است. سنگ‌قبرهایارمو درهّشهر به برگه‌های صندوقی، کتابی و محرابی است. با شاهکارهایی از نقوش متنوع و بی‌همتانی که قلم هنرمندان حکاک این مرزوبوم آن را خلق کرده‌اند. نقوشی که از طبیعت سرشار وزندگی ساده و بی‌پیرایه مردم این سرزمین سرچشمه گرفته، کتابخانه سنگی بی‌نظیری را از هنر، معیشت و اعتقادات آنان خلق کرده که تحسین هر بیننده‌ای را برمی‌انگیزد.
,,
این کتابخانه سنگی یکی از غنیترین گنجینه‌های اعتقادی و معیشت و به‌طورکلی فرهنگ بومی منطقه را به نمایش می گذارد، فرهنگی که در هیچ‌یک از کتب تاریخی و سفرنامهها اشارهای به آنها نشده و چنان صادقانه و زیبا حکایت مرگ وزندگی مردمان بومی را به تصویر کشیده که به‌راحتی میتوان زیبایی و سادگی روح زندگی مردمان سالهای دور این ناحیه را بازسازی کرد.
,,
سنگ نشانها که هرکدام خلاصهای از زندگی دنیوی و آرزوهای زندگی جاودانی صاحب گور را به نمایش میگذارد و توسط حکاکان بومی خلق‌شده‌اند، حکاکان هنرمندی که بهنظر میرسد در همین منطقه زندگی کرده و با توجه به طبیعت منطقه که به لحاظ کوهستانی بودن از مسیر تقاطع فرهنگها تا حدود بسیار زیادی به دور وغنای بومی خود را حفظ کرده است از نمادهایی بهره بردهاند که در اقصی نقاط گیتی از آن استفاده‌شده گویا مفهوم آنها یکی یا به هم بسیار نزدیک است.
,,
گویا نمادها در ناخودآگاهی ریشههای عمیق دارند با منشأ زندگی و تخیل جوش‌خورده‌اند بدین معنی که مبین رشتههای جادویی و روحانیای هستند که نخستین آدمیان را به جهان میپیوندند. نخستین تصاویر که بشر خلق کرد و پژوهشگران برای جستجو و کشف آنها اولویت قائل بودند و در وهله اول مطمع نظر قرار گرفتند، نمودگار حس انتزاع گرایی آدمهای بدوی یا اولیه است.
,,
سنگقبرهای از قرون متأخر اسلامی در کنار سنگ قبور دوره معاصر در این قبرستان بازگوکننده و گواه بر این است این قبرستان در دورههای بعدی تا زمان حال موردتوجه عمیق بوده است. طرح سنگها بخصوص مقرنسهای حاشیهای، فرم لچکی، فرم محرابی یادآور عناصر معماری و سایر تزئینات به‌کاررفته در جایجای بقعه امامزاده است.
,,
به‌طورکلی نقوش سنگقبرهای گورستان محوطه امامزاده باباسیف‌الدین ارمو درهّشهر شباهت فراوانی با بیشتر گورستانهای همدورة خود، ازجمله با نقوش سنگ قبور شهید اقبال زینیوند، وحدت آباد، و شیخ مکان از توابع شهرستان درهّشهر، گورستانهای متاخر دوره اسلامی آبدانان، گورستان سفید چاه بهشهر مازندران، نهارخوران گرگان، نقوش قبرهای محوطه شهیدگاه بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی و بعدازآن گورستان دارالسلام شیراز (به لحاظ نقوش گیاهی و بهخصوص نقش انسانی، نقوش نمادین و حتی قاببندیهای نوع برگ و گیاهی انتزاعی) و با سنگقبر انوشیروان در اردستان (به لحاظ قاببندی به شکل محراب و مقرنسکاریهای بالای سنگ عمودش کنار سنگقبر) و قبور آرامگاه شیخ شهابالدین اهری، در اهر و بهخصوص سنگقبر خود شیخ (که شباهت بیچون و چرایی با برخی از سنگ قبور گورستان ارمو دارد مخصوصاً نقش دوایر به شکل بتهجقه بر روی آن)، همچنین با نقوش سنگ مزارهای بقعه شیخ کلخوران اردبیل (به لحاظ قاببندی و طرح محرابی) شباهت فراوانی دارد.
,,
گورستان ارمو درهّشهر ازنظر تنوع نقوش و کیفیت اجرای آن و نوع سنگهای به‌کاررفته در آن، نسبت به گورستانهای مشابه و مذکور در سطح بهتر و بالاتری است. در اینجا باید به این نکته توجه شود که گورستان ارمو به لحاظ نقوش نمادین و هندسی و نقوش گیاهی استلیزه شده به‌کاررفته در آن از تنوع و کمیت بالایی برخوردار است و در مقابل نقوش انسانی و حیوانی در آن کم است. مفهوم کلی نقوش بیانگر طلب جاودانگی، سعادتمندی و پرواز و آزادگی و آمرزش و بارش نور و رحمت الهی برای فرد متوفی است. ضمن اینکه سایر مفاهیم نقوش اشاره به شغل و جایگاهش در جامعه و جنسیت متوفی است. همچنین باید متذکر شد که وجود علائم نمادین مهر، تسبیح، آبپاش نشان از مسلمان و شیعه بودن مردم این منطقه را بعد از فتح اسلام می باشد.
,,
پایان پیام/
,]
ارسال دیدگاه