این پیام تاریخی که به اذعان بسیاری از بزرگان دینی و سیاسی، برخاسته از حکمت و دور اندیشی و بر آمده از مکتب وحی بود، دارای جنبه‌های مختلفی است و از منظرهای متعددی می‌توان به تحلیل و بررسی آن پرداخت که در این گزارش به برخی جنبه‌های این نامه تاریخی پرداخته می‌شود.

** پیامی به همه اعصار در طول تاریخ

تغییر رویه میخائیل گورباچف در سیاست‌های رایج اتحاد شوروی، امام را امیدوار کرد که از این رهگذر، وظیفه الهی خود را به انجام رساند و به تعبیری می‌توان گفت نامه‌ رهبرکبیر انقلاب اسلامی، نامه‌ای سرشار از روح انقلابی و ایمانی رهبری بزرگ است که بی‌محابا و با اعتقاد راسخ، سران یک کشور مدعی و مقتدر جهانی را «انذار» می‌داد و به گفته‌ی خود گورباچف، پیامی به «همه اعصار در طول تاریخ» بود.

** نحوه ابلاغ پیام امام خمینی از زبان آیت‌الله جوادی آملی

حضرت آیت الله جوادی آملی در بخشی از خاطرات خود پس از سفر به مسکو، درباره نحوه ابلاغ پیام امام به گورباچف، نوشته است: هیأت اعزامی مصمم بود، ضمن حفظ احترام متقابل و رعایت کمال ادب، که از وظایف بین‌المللی اسلام به شمار می‌آید و اختصاصی به گروه خاص ندارد، لسان پیام امام را با زبان تعلیم و ارشاد ادا کند، نه با لسان دیپلماسی.

وی بیان می‌کند: کیفیت ابلاغ پیام به این سبک بود، که تمام کلمات آن همراه با توضیح ضروری برخی از موارد، به خوبی قرائت می‌شد، سپس مترجمان ویژه کرملین آن را برای جناب گورباچف و دو نفر دیگر که حضور داشتند، ترجمه می‌کرد و اگر مطلبی برای خود ترجمه‌کننده قابل درک نبود، سئوال می‌کرد و با تبیین و تفسیر لازم بعد از درک کامل، آن را با ترجمه روسی به رهبر شوروی منتقل می‌کرد، در خلال قرائت پیام و ترجمه آن نیز که شصت و پنج دقیقه طول کشید، نکات مهم پیام را شخص گورباچف یادداشت می‌کرد، چه اینکه آن دو نفر دیگر نیز یادداشت می‌نمودند.


آیت الله جوادی آملی در خاطرات خود آورده است: نحوه استماع رهبر شوروی در تمام مدت قرائت پیام در کمال ادب دیپلماسی بود، لیکن اصل متن و انشای آن در اوج هدایت به توحید بود، نه در حضیض دیپلمات و سبک ابلاغ آن نیز در حد تدریس بود، نه گز ارش صرف.


** محور نامه امام به گورباچوف، توحیدی بود

مرحوم مرضیه حدیدچی معروف به طاهره دباغ، که آن زمان از زندانیان سیاسی و فعالان مبارزه مسلحانه ضد رژیم پهلوی بود، به عنوان یکی از اعضای هیات اعزامی به شوروی در مصاحبه‌ای که با پایگاه اطلاع‌رسانی جماران داشته درباره این نامه تاریخی امام گفت: زمانی که حضرت امام(س)، این نامه را می‌نویسد از مافوق بشر حرف می‌زند نه از خود بشر؛ نمی‌گوید من می‌گویم فلان کار را کنید. ایشان می‌فرمایند شما دانشمندانتان را بفرستید پیش دانشمندان ما در قم، ببینند که صدرالمتالهین در فلسفه چه کرده و یا ابن‌عربی از نظر عرفانی چه گفته و...؛ حضرت امام نمی‌خواهد خود را مطرح کند، چون انسان وقتی از خود بیرون آمد و فقط خدا را در نظر داشت، کلامش در هر مغزی تأثیر دارد.

وی درباره تاثیر پیام امام در جهان، خاطرنشان کرد: واقعیت این است که این مرد، مرد خدایى است. حضرت امام در دانشگاه اسلام بزرگ شده است در طول زندگى سیاسى‌شان همیشه جنبه هدایتى را مدنظر داشتند. با ادبیات خاص خودشان کلامى را جارى مى‏ کردند. مخاطب‏ شناس بسیار قوى بودند. با دشمنان خودشان هم برخورد هدایتى داشتند تا حذفى. این پیام را اگر از بُعد هدایتى آن مورد بررسى قرار دهیم، بسیار اثرگذار بود. محور آن توحید بود. این دعوت به گوش جهانیان رسید.

** حرکت امام، نشان از نگاه الهی و پیامبرگونه ایشان بود

امام جمعه نوشهر نیز درباره نامه تاریخی امام راحل به رهبر اتحاد جماهیر شوروی سابق، گفت: متن نامه تاریخی امام راحل به گورباچف و ترکیب افراد هیئت اعزامی به شوروی سابق، نشان هوشمندی و نگاه الهی امام(ره) بود.

وی افزود: این نامه ما را به یاد نامه‌های پیامبر(س) که در زمان قدرت‌گرفتن اسلام در مدینه به سلاطین کشورهای مختلف برای معرفی و دعوت به اسلام می‌نوشت، می‌اندازد.

حجت‌الاسلام محمود مشایخ خاطرنشان کرد: زمانی که امام(ره)، مرحومه دباغ را به عنوان عضو هیئت اعزامی به شوروی سابق فرستاد، این پیام بزرگی برای دنیا بود که دین مقدس اسلام برای زنان نقش بزرگی در نظر گرفته است.

وی به حضور موثر بانوان در فعالیت‌های اجتماعی همانند مردان اشاره کرد و ادامه داد: حضور این بانوی انقلابی، به دنیا نشان داد که اسلام همان‌گونه که برای مردها ارزش قائل است، برای زنان نیز این احترام را قائل است.

امام جمعه نوشهر یادآور شد: نباید فراموش کنیم که پیروزی انقلاب اسلامی با شخصیت‌ها و بانوانی مانند مرحومه دباغ، که در برابر شکنجه‌ها و فشارهای روحی بسیاری ایستادگی کردند، به ثمر رسید.

وی با بیان اینکه وجود یک مجتهد عادل و جامع‌الشرایط و یک سیاست‌مدار در هیئت اعزامی نشان از درک بالای امام راحل بود، اظهار کرد: رفتار خاص امام(ره) با ادوارد شوارد نادزه وزیر خارجه وقت شوروی سابق، که جواب نامه امام به گورباچف را آورده بود، هم نشان از نگاه الهی این رهبر حکیم انقلاب دارد.

مشایخ در پایان تاکید کرد: این حرکت امام در ادامه حرکت پیامبر(س) بود که نشان می‌داد این مرد بزرگ، جز عزت اسلام به چیز دیگری نمی‌اندیشید.


** دلایل دعوت گورباچوف به مطالعه آثار فلسفه اسلامی و عرفان نظری

در مطالعه دقیق نامه امام(ره) به گورباچف، خواهیم یافت، آنچه مارکسیست را در مقابل خداوند و اسلام قرار داده بود، مسئله شناخت بود. امام نیز در نگارش این نامه، وی را به مطالعه آثار فلسفه اسلامی و عرفان نظری از جمله کتاب‌های ابن‌عربی دعوت نموده است و از آن جهت که اولین نیاز مکتب مارکسیسم، مسائل شناختی و معرفتی بود، امام نیز گام اول را مطالعه آثار فلسفی و عرفان نظری دانسته‌اند.

چنانچه شخصی اصلاً معتقد به خدا نباشد، چه رسد به نبوت، قیامت و معاد، مسیر راهنمایی او به مسیر حق چیست؟ آیا راهی جز بیان دلایل عقلی و فلسفی است؟ او که به خدا ایمان ندارد، نبوت انبیا را نپذیرفته، نمی‌توان او را با دلایل درون دینی قانع نمود. امام در متن نامه خطاب به گورباچف می‌نویسند: " از قرآن عزیز و کریم و استدلالات آن در موارد وحی و نبوت و قیامت بگذریم، که از نظر شما اول بحث است." فلذا طبیعی است که امام خمینی کتاب عرفان نظری ابن‌عربی را یکی از منابع شناخت اسلام معرفی نماید.

** پیامی زنده و جاوید برای همه سیاست‌مداران جهان

یک کارشناس مذهبی نیز با بیان اینکه این نامه تاریخی امام راحل یکی از اسناد مهم سیاسی قرن است، اظهار کرد: نامه امام به گورباچف در زمانی بود که کمونیسم دچار تحولاتی شده بود و سیاست‌مداران آن زمان قادر به اتخاذ تصمیم درستی در این خصوص نبودند.

وی تصریح کرد: با خواندن متن نامه به دوراندیشی و درایت امام می‌توان پی برد و در واقع پیام ایشان سبب شد تا حکومت کمونیستی شوروی سابق به موزه‌ تاریخ سپرده شود.

حجت‌الاسلام رضا موسوی با بیان اینکه امام(ره) در این نامه علل فروپاشی کمونیسم و خسارت شوروی را به سبب اتکاء به غرب و عدم اعتقاد به خدای متعال، بیان کردند، افزود: حضرت امام(ره) در این نامه به گورباچف می‌نویسند مشکل اصلی شما عدم اعتقاد به خداوند است و از او می‌خواهند تا درباره اسلام تحقیق کند.

وی خاطرنشان کرد: امام خمینی(ره) با پیروی از راه خاتم‌انبیاء و تکیه بر بینشی که از مکتب وحی داشتند این نامه را به آخرین رهبر کمونیستی بلوک شرق نوشتند و این نامه می‌تواند به عنوان سند افتخار مسلمانان جهان برای دیگر سیاست‌مداران جهان نیز قابل تأمل باشد.

موسوی با اشاره به اینکه این نامه ابعاد ناشناخته اندیشه امام راحل را به جهانیان شناساند، افزود: امام خمینی در این نامه با قاطعیت از فروپاشی کمونیسم سخن به میان می‌آورند و تلاش کردند این نکته را تفهیم کنند که کمونیسم و مکاتب مادی وهم و خیال و ناپایدار و فروپاشیدنی هستند.

این کارشناس مذهبی در پایان گفت: نامه تاریخی امام(ره)، پیامی زنده و جاوید است که نه تنها برای گورباچوف، بلکه همه سیاست‌مداران شرق و غرب که در جهان مادی غوطه‌ورند، مصداق پیدا می‌کند.

** واکنش گورباچف با شنیدن متن پیام امام

میخائیل گورباچف در دیدار هیئت ایرانی بعد از شنیدن متن پیام امام، گفت: «این پیام سرشار از مطالب مهم و سطح بالاست و طبیعی است که نباید انتظار داشته باشید که من همین الان بتوانم جواب امام را بدهم. باید وقت بگذارم و مطالعه کنم».

وی در واکنش به نامه، افزود:«مضمون آن را به علمای شوروی اعلام می‌داریم. ما قانون آزادی ایمان را در دستِ تصویب داریم. من پیش‌تر گفتم با داشتن ایدئولوژی‌های مختلف، می‌توان با حُسن همجواری در کنار هم زندگی کرد.»

رهبر اتحاد جماهیر شوروی سابق گفت: زمانی که من این پیام را دریافت کردم احساس کردم که شخصی که این پیام را نوشته بود متفکر و دلسوز برای سرنوشت جهان است. من از مطالعه این پیام استنباط کردم که او کسی است که برای جهان نگران است و مایل است من انقلاب اسلامی را بیشتر بشناسم و درک کنم.


** گورباچف، ابعاد معنوی پیام امام را درک نکرد

میخائیل گورباچوف، هشت هفته بعد پاسخ رسمی خود را توسط «ادوارد شوارد نادزه» وزیر خارجه وقت شوروی، در تهران تقدیم حضرت امام‌خمینی (ره) کرد. گورباچف در این پاسخ، برای نامه امام ارج فراوان قائل شده بود ولی از متن جوابیه وی پیدا بود که ابعاد معنوی پیام امام را درک نکرده است. زیرا صرفاً تلاش کرده بود تا از یکسو اقدامات خود در جهت ترویج آزادی‌های سیاسی در شوروی را تشریح کند و ازسوی دیگر دستاوردهای اقتصادی کمونیسم را از 1917 به بعد توصیف نماید.

پس از آن بود که امام در واکنش به پاسخ نامه گورباچف که توسط "ادوارد شواردنادزه" وزیر خارجه وقت شوروی،در هفتم اسفند ماه 1367 در حسینیه جماران تهران تسلیم ایشان شد،خطاب به وی گفت:«به ایشان بگویید که من می‌خواستم جلوی شما یک فضای بزرگتر باز کنم. من می‌خواستم دریچه‌ای به دنیای بزرگ، یعنی دنیای بعد از مرگ که دنیای جاوید است را برای آقای گورباچف باز نمایم و محور اصلی پیام من آن بود. امیدوارم بار دیگر ایشان در این زمینه تلاش نمایند.»

** فروپاشی شوروی بعد از 3 سال و محقق‌شدن پیش‌بینی امام

گورباچف هشدار امام خمینی را جدی نگرفت و در نتیجه عواقب ناشی از این بی‌توجهی همان‌گونه که در پیام ایشان پیش‌بینی شده بود، تحقق یافت و دهه 1990 قدرت وی به نقطه پایان خود رسید. درها باز شدند و همه دولت‌های کمونیستی از میان رفتند. گورباچف با مشکلاتی که خود در پی اصلاحات به وجود آورده بود، مواجه شد و اتحاد شوری در پی تغییرات قطعی، معلق بود.

وی بعدها در این‌باره گفته بود: اگر ما پیشگویی‌های آیت‌الله خمینی را در آن پیام جدی می‌گرفتیم امروز قطعاً شاهد چنین وضعیتی نبودیم.

** نکته پایانی

در ادوار مختلف افرادی وجود داشتند که از نظر قدرت و ثروت از امام خمینی(ره) برتر بودند اما هیچ‌کدام از آن‌ها به اندازه امام راحل در تاریخ اثر‌گذار نبودند. پیش‌بینی امام که برای گورباچف به طور کامل تحقق یافت نشان از نگاه الهی معمار کبیر انقلاب اسلامی است، ایشان همه چیز را با درایت کامل مدیریت می‌کردند تا گورباچف را از خدازدایی و دین‌گریزی برحَزَر دارد و او را به اسلام ناب محمدی(ص) دعوت کند. خالی از لطف نیست به این سخن مرحومه دباغ اشاره کنیم که گفت: " امام در این پیام، از ما فوق بشر حرف می‌زند نه از خود بشر. حضرت امام نمی‌خواهد خود را مطرح کند، چون انسان وقتی از خود بیرون آمد و فقط خدا را در نظر داشت، کلامش مثل پتک در هر مغزی تأثیر دارد.


" آری کلام امام چون پتکی بر ذهن و فکر میخائیل گورباچف زده شد که وقتی یکی از نزدیکان امام که بعد از ده یا بیست سال به دیدن گورباچف می‌رود اظهار می‌دارد که : "افسوس می‌خورم و ای کاش آن روز از نامه‌ی امام خمینی(ره) درک بهتری داشتم تا شوروی به این روز نمی‌افتاد."

این نگاه الهی امام که با پیروی از راه انبیاء الهی و تکیه بر بینشی که از مکتب وحی داشتند، حاصل شده بود سبب شد تا انقلاب اسلامی ما در دنیا ماندگار شود.

محمدجوادلاریجانی، آیت‌الله جوادی آملی و مرضیه دباغ در حال مذاکره با گورباچف